Juan Madariagak Anthology... liburuan galdegiten du sistema foralaren XIX. mendeko gainbeherak euskararen likidazioa ote dakarren.

Hain zuzen, mende horren hasieran euskararen inguruko eztabaida liburuetatik prentsara pasatu zen lehen aldiz. Juan Antonio Zamacolak –Simon Bernardoren anaia, zamacolada eragin zuena– hasi zuen lehen burrunba, testu batean euskararen “perfekzioak” azpimarratu zituenean 1806an: “No se conoce otra en el mundo con quien pueda compararse en discreción, sabiduría y excelente unión de todas la partes que la constituyen”, esan zuen.

Zamacolaren idatziak polemika sortu zuen Madrilgo hainbat egunkaritan (El Mercurio de España, La minerva, Diario de Madrid...). Horrekin, euskararen apologisten kontrako “eraso teorikoa” hasi zuten Espainiako protoliberalek. Zamacolak eta bere enparauek oraindik defendatzen zituzten tubalismoaren ideiak zaharkiturik zeuden beraientzat. Martinez Marina, Joaquin Traggia eta Jose Antonio Conde izan ziren erasoaldi horren abanderatuak. Hara zer idatzi zuen Condek 1806an: “El vascuence por que más lo deliren en su elogio los apologistas, es la lengua ruda, incapaz de elegancia, desaliñada en su composición, de sonidos desagradables y terminaciones monótonas”.

Jakina, erantzuna ez zen erantzunik gabe geratu. Azken batean, euskararen kontra egiteak foruen kontra egitea esan nahi baitzuen. Pablo Pedro Astarloa, Joan Antonio Mogel, José Yanguas y Miranda... izan ziren eztabaidan sartu ziren batzuk. Juan Bautista Erro andoaindarrak zuzenean erantzun zion Conderi, azalduz euskara hizkuntza guztietan “perfektoena zela”, “naturaren kopia fidela”, “Lehenengo Aroaren artxibo ederra”...