Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
larunbata 2024ko apirilaren 20an
Ihesi: Infernuak borda dotorearen itxura du Baztanen
Infernuko errota lurzoru malkartsu eta sarbide zailekoa zen eta martxan zebilen garaian, egurra alde batera eta bestera eramaten zuten baso lanetako langileek infernuan egotea baino okerragoa zela zioten. Dena den, izena zehatz-mehatz nondik datorkion ez dakigu. Kondaira batek dio bertan deabruak bere burua bota zuela inguruko hizkuntza ezin zuelako ulertu. Bertze batek dio pizten zuten txondorraren keak eta sugarrak infernua ziruditela eta hortik datorkiola izena. Herriz herri kantari ibiltzen ziren bi anaia protagonista dituen istorioa ere bada. Horren arabera, errota inguruan egiten ziren akelarreetako partaideek amildegitik behiti bota zuten anaia zaharrena, pertsona bat hiltzeko zeukaten erritua hausteagatik. Geroztik, larunbatero, larunbat santutan izan ezik, gorputz batek erortzerakoan egiten duen soinua eta oihu bat entzuten omen dira leku honetan.
Kondairak kondaira, bertara txangoa egitea erabaki dugu. Iristeko, Orabidea errepidea hartu behar dugu (NA-4453). Oronoz Mugairetik bi kilometrora dagoen harrobitik joan gaitezke. Etxalar herritik abiatuta ere bai. Orabideak Etxalar, Baztan eta Zugarramurdi lotzen ditu. Otsondotik ere iritsi gaitezke bertara. Guk bigarren aukera hartu dugu, Etxalartik alegia. Hamalau bat kilometroko bidea egingo dugu autoan, estua eta bihurgune ugariduna, baina aldi berean paisaia zoragarriak dituena.
Kondairak kondaira, bertara txangoa egitea erabaki dugu. Iristeko, Orabidea errepidea hartu behar dugu (NA-4453). Oronoz Mugairetik bi kilometrora dagoen harrobitik joan gaitezke. Etxalar herritik abiatuta ere bai. Orabideak Etxalar, Baztan eta Zugarramurdi lotzen ditu. Otsondotik ere iritsi gaitezke bertara. Guk bigarren aukera hartu dugu, Etxalartik alegia. Hamalau bat kilometroko bidea egingo dugu autoan, estua eta bihurgune ugariduna, baina aldi berean paisaia zoragarriak dituena.
Kontrabando gune
Herritik abiatuta, Argatako bidea jartzen duen errepidea hartuko dugu eta Orizki auzotik barna, Orizkiko lepora iritsiko gara. Hemendik ere joan daiteke Infernuko errotara, seinaleztatua dago, baina bidea luzeagoa da, pare bat ordukoa eta guk nahiago dugu aurrera jarraitu. Errepide hau, antzina, mendietan zehar gaulana edo kontrabandoa egiteko oso maiz erabili izan zen. Halaber, ikazkinen ikatz-txondorrek urte askotan zehar pagoz beteriko baso zabal hauek keaz zipriztindu zituzten. Etxalarko baserri urrunetatik Elizondoko azokarainoko ganadu transhumantzia ere aski ezaguna izan zen duela urte asko. Bertako gurdibide eta bidezidorrek Infernuko erreka aldeko errotara joan ohi ziren baserritarren urratsak ezagutu zituzten. Beste garai batzuk ziren, gogorrak eta zailak, guda guztien ondotik izan ohi direnen antzekoak.
Bidean, Etxebertzeko Borda jartzen duten seinaleak jarraitu behar ditugu. Jatetxe sonatua da eta batez ere amuarraina jatera gerturatu ohi da jendea bertara. Autoa aparkalekuan utziko dugu. Dagoeneko Baztango lurretan gaude, Etxebertzeko Borda Lekarozko lurretan baitago. Hemendik hasiko dugu itzulia. Ibilbidea oso erraza da, seinale zuri-berdeei erreparatu behar diegu. Kilometro eta erdiko osteratxoa da gutxi gorabehera eta erreka parean doa. Infernuko errekak Baztango ipar mendebaldean du iturburua. Etxalarren, Tximista errekarekin bat egiten du eta Bidasoa ibaian bukatzen da.
Bidean, Etxebertzeko Borda jartzen duten seinaleak jarraitu behar ditugu. Jatetxe sonatua da eta batez ere amuarraina jatera gerturatu ohi da jendea bertara. Autoa aparkalekuan utziko dugu. Dagoeneko Baztango lurretan gaude, Etxebertzeko Borda Lekarozko lurretan baitago. Hemendik hasiko dugu itzulia. Ibilbidea oso erraza da, seinale zuri-berdeei erreparatu behar diegu. Kilometro eta erdiko osteratxoa da gutxi gorabehera eta erreka parean doa. Infernuko errekak Baztango ipar mendebaldean du iturburua. Etxalarren, Tximista errekarekin bat egiten du eta Bidasoa ibaian bukatzen da.
Artoa xehetzeko sukaldean zain
Zuhaitz hostozabaleko basoa dugu inguruan. Gaztainak, pagoak, urritzak... Landaretzaz babestutako lekua da. Garai batean, Karlisten gordeleku izan zen. Gerra ostean, Espainiako Estatuak erroten kontrola zuen eta irina deklaratu beharra zegoen. Garai hartan izan zuen jarduera gehien Infernuko errotak, ikuskatzailearen begietatik urrun eta ezkutuan baitzegoen. Jendea gauez joaten zen astoekin, gehienbat artoa xehetzeko asmoz. Berrogei kilotatik hiru errotariarentzat izaten ziren. Errotariak sukaldetxoa zuen bertan eta bisitariek han itxaroten zuten beraien txanda iritsi arte.
Ehotzeko ardura duten errotarriak mugitzeko, errekako uraren indarra baliatzen zuen. Errota honek gurpil horizontala du, baina ez du ur gordailurik, ur jauziaren saltoaz soilik baliatzen zen martxan jartzeko. Hala, uraren indarraz gurpil horizontala mugitu eta honek errotarriak birarazten zituen. Egun, errota igarotzen duen ura Etxalarko zentraleraino bideratzen da, aurreko mende hasieran eraikitako kanalaren bidez.
Baina itzul gaitezen ibilbidera. Etxebertzeko Bordatik errotarantz goazela, ezkerrera zubi bat ikusiko dugu, eta geroxeago beste bat, baina guk aurrera egingo dugu. Hirugarren zubia, ordea, zeharkatu egin beharko dugu. Eta baita laugarrena ere. Azken zubi honek Baztango lurrak Etxalarkoekin mugatzen ditu. Izan ere, errotak sarrera bat Baztandik du eta bestea Etxalartik.
Konturatzerako, errotan izango gara. Eskuinetik bide zidor bat ikusiko dugu. Orizkitik etorriz gero horra iritsiko ginateke. Errota, harriz eta egurrez egindako mendi borda dotorea da. 60ko hamarkada amaieran erabiltzeari utzi zioten. Ordurako, gazte migrazioaren ondorioz inguruko baserri guztiak hustuak zeuden. Errotaren jarduerak ere behera egin zuen. Etxebertzeko Bordako jabeak erosi zuen eta 1999an berritze lanak hasi zituzten. Ordutik, errota erakustoki gisa baino ez da erabili eta guk horixe egin dugu: Infernuko errotaz eta inguruko bistez gozatu. Ondoren, bueltako bidea hartzeko ordua iritsi da. Etxebertzeko Bordara bide beretik itzuliko gara, lehen aurkitutako zubi eta basoan zehar.
Ehotzeko ardura duten errotarriak mugitzeko, errekako uraren indarra baliatzen zuen. Errota honek gurpil horizontala du, baina ez du ur gordailurik, ur jauziaren saltoaz soilik baliatzen zen martxan jartzeko. Hala, uraren indarraz gurpil horizontala mugitu eta honek errotarriak birarazten zituen. Egun, errota igarotzen duen ura Etxalarko zentraleraino bideratzen da, aurreko mende hasieran eraikitako kanalaren bidez.
Baina itzul gaitezen ibilbidera. Etxebertzeko Bordatik errotarantz goazela, ezkerrera zubi bat ikusiko dugu, eta geroxeago beste bat, baina guk aurrera egingo dugu. Hirugarren zubia, ordea, zeharkatu egin beharko dugu. Eta baita laugarrena ere. Azken zubi honek Baztango lurrak Etxalarkoekin mugatzen ditu. Izan ere, errotak sarrera bat Baztandik du eta bestea Etxalartik.
Konturatzerako, errotan izango gara. Eskuinetik bide zidor bat ikusiko dugu. Orizkitik etorriz gero horra iritsiko ginateke. Errota, harriz eta egurrez egindako mendi borda dotorea da. 60ko hamarkada amaieran erabiltzeari utzi zioten. Ordurako, gazte migrazioaren ondorioz inguruko baserri guztiak hustuak zeuden. Errotaren jarduerak ere behera egin zuen. Etxebertzeko Bordako jabeak erosi zuen eta 1999an berritze lanak hasi zituzten. Ordutik, errota erakustoki gisa baino ez da erabili eta guk horixe egin dugu: Infernuko errotaz eta inguruko bistez gozatu. Ondoren, bueltako bidea hartzeko ordua iritsi da. Etxebertzeko Bordara bide beretik itzuliko gara, lehen aurkitutako zubi eta basoan zehar.
Antzinako errotatik gaurko irinoletara
Erromatarrak izan ziren errotak Euskal Herrian sartu zituztenak. Harrien artean, garia eta artoa xehetzen zuten lortutako irinarekin ogia egin ahal izateko. Garagar eta oloarekin, ganaduarentzako pentsua lortzen zuten.
Ordutik, Euskal Herrian 2000tik gora errota izan dira, ia denak ibai errotak. Itsas errotak denera hogeita hamahiru inguru baino ez dira izango eta hamabost bat haize errota. Ibai errotak errekako uraren indarraz baliatzen ziren errotarriak birarazteko. Itsas errota edo marea errota deiturikoek, aldiz, itsas uraren indarrarekin egiten zuten lan. Haize erroten hegal handiak, azkenik, haizeak mugiarazten zituen irina lortzeko.
Badirudi lehenik Ipar Euskal Herrian hasi zirela itsas errotak erabiltzen, XII. menden. Haize erroten kasuan, Bizkaian ditugu datu gehien, XVIII. mende ingurukoetan. Ibai errotak lehenagokoak dira: VII. mendean Tuteran bazeuden jada. Araban, IX. mendekoak dira aurkitutako zaharrenak eta Bizkaian berriz, XI. mendekoak dira jasotako lehen datuak. Mende bat beranduago azaldu ziren Gipuzkoan.
Ibai erroten artean, bi mota bereizten ditugu: gurpil handi bertikalak dituztenak -ur emari etengabea behar dute- eta gurpil horizontalekoak. Euskal Herrian, gehientsuenak bigarren motakoak dira. Hauek ur gordailua dute, ur emari gutxiko sasoietan erabili ahal izateko. Ur gordailuko atea irekita, ibai errota martxan jartzen zen. Bertatik ateratzen zen ur txorrotada itzelak gurpil horizontala mugiarazten zuen. Era berean, gurpil horizontalak goiko harria birarazten zuen eta goiko eta beheko harriaren artean, alea sartzen zen, harriek erabat txikitzen zutelarik. Errotariak harrien abiadura, irinaren lodiera edo kalitatea eta ehotze erritmoa kontrola zitzakeen.
Oraindik martxan dauden hainbat errota ezagutzen baditugu ere (Gipuzkoako Aiako Agorregi, Arabako Apellaniz eta Larrinoa, Bizkaiako Zeanurikoa...), gaur egun irina irinoletan lortzen da. Hauetan, prozesu guztia informatizatua eta mekanizatua dago eta txukunak dira, bai, baina arazo bat dute: ehoketa metalezko zilindro artean egiten denez, azala ez da behar bezala txikitzen. Ondorioz, irinolako irin integralarekin egindako ogia ez da errotakoa bezain osasungarria. Irinolan ehotutako azala ez da behar bezala xehetzen, zuntz luze eta zorrotz moduan geratzen da. Honek hesteak narritatzen ditu eta liseriketa ongi egitea eragozten du.
Ordutik, Euskal Herrian 2000tik gora errota izan dira, ia denak ibai errotak. Itsas errotak denera hogeita hamahiru inguru baino ez dira izango eta hamabost bat haize errota. Ibai errotak errekako uraren indarraz baliatzen ziren errotarriak birarazteko. Itsas errota edo marea errota deiturikoek, aldiz, itsas uraren indarrarekin egiten zuten lan. Haize erroten hegal handiak, azkenik, haizeak mugiarazten zituen irina lortzeko.
Badirudi lehenik Ipar Euskal Herrian hasi zirela itsas errotak erabiltzen, XII. menden. Haize erroten kasuan, Bizkaian ditugu datu gehien, XVIII. mende ingurukoetan. Ibai errotak lehenagokoak dira: VII. mendean Tuteran bazeuden jada. Araban, IX. mendekoak dira aurkitutako zaharrenak eta Bizkaian berriz, XI. mendekoak dira jasotako lehen datuak. Mende bat beranduago azaldu ziren Gipuzkoan.
Ibai erroten artean, bi mota bereizten ditugu: gurpil handi bertikalak dituztenak -ur emari etengabea behar dute- eta gurpil horizontalekoak. Euskal Herrian, gehientsuenak bigarren motakoak dira. Hauek ur gordailua dute, ur emari gutxiko sasoietan erabili ahal izateko. Ur gordailuko atea irekita, ibai errota martxan jartzen zen. Bertatik ateratzen zen ur txorrotada itzelak gurpil horizontala mugiarazten zuen. Era berean, gurpil horizontalak goiko harria birarazten zuen eta goiko eta beheko harriaren artean, alea sartzen zen, harriek erabat txikitzen zutelarik. Errotariak harrien abiadura, irinaren lodiera edo kalitatea eta ehotze erritmoa kontrola zitzakeen.
Oraindik martxan dauden hainbat errota ezagutzen baditugu ere (Gipuzkoako Aiako Agorregi, Arabako Apellaniz eta Larrinoa, Bizkaiako Zeanurikoa...), gaur egun irina irinoletan lortzen da. Hauetan, prozesu guztia informatizatua eta mekanizatua dago eta txukunak dira, bai, baina arazo bat dute: ehoketa metalezko zilindro artean egiten denez, azala ez da behar bezala txikitzen. Ondorioz, irinolako irin integralarekin egindako ogia ez da errotakoa bezain osasungarria. Irinolan ehotutako azala ez da behar bezala xehetzen, zuntz luze eta zorrotz moduan geratzen da. Honek hesteak narritatzen ditu eta liseriketa ongi egitea eragozten du.
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Zigor Olabarria Oleaga
#2
#4
#5
Urko Apaolaza Avila
Azkenak
2024-04-22
Garbiñe Larrea Iturralde
Intsusaren bigarrena
Joan urteko udaberrian idatzi nuen intsusari eskainitako aurreneko artikulua eta orduan iragarri nuen bezala, testu sorta baten aurrenekoa izan zen. Sendabelar honen emana eta jakintza agortzen ez den iturriaren parekoa dela nioen eta uste dut udaberriro artikulu bat idazteko... [+]
2024-04-22
Eneko Bachiller Otamendi
Arrain-zoparako, besterik ezean, itsasoko igela
Amonak sarritan aipatu zidan badela arrain bat, garai batean kostaldeko herrietako sukalde askotan ohikoa zena. Arrain-zopa egiteko bereziki ezaguna omen zen, oso zaporetsua baita labean erreta jateko ere. Beti platerean oroitzen dut, eta beraz, orain gutxira arte oharkabeko... [+]
2024-04-22
Jakoba Errekondo
Lurra elikatu, guk jan
Lurrari begira jartzea zaila da. Kosta egiten da. Landareekin lan egiten duenak maiz haiek bakarrik ikusten ditu. Etekina, uzta, ekoizpena, mozkina, errebenioa, emana, azken zurienean “porru-hazia” bezalako hitzak dira nagusi lur-langileen hizkuntzan.
2024-04-22
Garazi Zabaleta
Txaramela
Pasta ekologikoa, ortuko barazki eta espezieekin egina
Duela hamabi urte pasatxo ezagutu zuten elkar Izaskun Urbaneta Ocejok eta Ainara Baguer Gonzalezek, ingurumen hezkuntzako programa batean lanean ari zirela. Garaian, lurretik hurbilago egoteko gogoa zuten biek, teoriatik praktikara pasa eta proiektu bat martxan jartzekoa... [+]
2024-04-21
Gorka Peñagarikano Goikoetxea
'Cristóbal Balenciaga' telesaila
"Nabaritu dadila euskaldun batzuok euskaldun baten istorioa kontatu dugula"
Cristóbal Balenciaga diseinatzailearen biografia kutsuko fikziozko telesaila egin du Moriarti hirukoteak, Disney+ plataformarentzat. Estreinakoa dute formatu horretan. Aitor Arregi eta Jon Garañorekin egin du hitzordua ARGIAk, Jose Mari Goenaga kanpoan baitzen,... [+]
Eguneraketa berriak daude