Hilabete, hemen naizela. Ez da han egin dudan lehenengo egonaldia, 1985-86 ikasturtea han igaro bainuen, eta 2000n eta 2004an ere han izan bainintzen. Denera, bi urte eta erdi egina naiz han eta horrek esan nahi du hiri ezaguna dudala Reno eta, horrekin batera, AEBak nire bigarren herri direla, egonaldiaren iraupenagatik, eta amerikar herri eta gizarteari diedan estimu handiagatik.

Niretzat ohore handia izan da Renon egotea, Euskal Ikasketen Zentroan, William Douglassen izena daraman bekarekin. Izan ere, miresgarria da Douglass, Bill. Beti miretsi izan dut, baina zenbat eta harreman handiagoa izan harekin, orduan eta miresgarriago zait.

Estornes Lasak gutxienez kale bat mereziko luke Donostian. Diktaduran egin zuen lanaren handia eta! Argitaletxea eratu, produkzio handi harekin! Eta, batez ere, entziklopedia egiten hastea baliabide haiekin! Estornestarren lana, aita-alabena batik bat, Herkulesek egiteko modukoa zen. Uste dut hil aurretik jaso zuela Manuel Lekuona saria, baina ia inor konturatu gabe hil zen. Herri honek ez zion, hil aurretik, eskerrik asko esan Estornes Lasari.

Bizkaiko erakundeei buruz egin nuen doktore tesia. Euskal zuzenbidea aztertu nuenean konturatu nintzen benetan garrantzi handikoa zela gai hori. Denboratxoa eskaini nion foru zaharrari, 1452koari. Konturatu nintzen garrantzi handikoa izanik ere, aldi berean, haren edizioak ez zegoela irakurtzerik; batez ere, gehien erabiltzen zena, Labairuk XIX. mendearen amaieran egin zuena. Eta foru zaharraren eskuizkribuak biltzen, osatzen hasi nintzen hemengo eta Madrilgo liburutegietan, eta gero, ordenatzen, alderatzen, eskuizkriburik garrantzizkoena zehazten, eta aparatu kritikoaz baliatuz, testua finkatzen. Eta 1976an, Estornes Lasak esan zidan: «Ekarri, argitaratu egingo dugu». Baina, gero, ESEIn sartu nintzen...

Bost urtez errektore eta, uztera nindoanean, zenbait lagunekin gertatu nintzen, unibertsitatean bertan. Biltzar baten prestaketan ari ziren eta, harrokeria zer den! Zera esatea besterik ez zitzaidan etorri: «Foru zaharra argitaratzen ari naiz. Kopiarik onena halako da». Eta han zegoenetako batek -bekatua esan arren, bekatariaren izenik ez da esan behar-, hartu nik aipatu nuen kopia hura eta argitaratu egin zuen. Ameriketan nengoela konturatu nintzen horretaz. Bill Douglassi aipatu nion behin, desertuan genbiltzan batean. Foru zaharrak zeukan balioaz jardun genuen, bai ikuspegi historiko, ekonomiko eta antropologikotik, eta halako batean han non esan zuen Billek: «Zu, lasai. Guk argitaratuko dugu ingelesez!».

Bai, eta ingelesez dakienak hobe du bertsio hura irakurri gaztelaniaz argitaratuko dudana baino. Foru zaharra gaztelania zaharkituan dago, eta neke da ulertzen. Ingelesezkoa, berriz, zahar kutsuko hitzak erabiliz egin du Billek, baina, era berean, ingeles malgu eta dotorean. Egiatan, gustu ematen du irakurtzeak.

Nik uste bizkaitarrek, eta euskaldunek oro har, beren erakundeen berri aski zuzena izan dutela foralitateak iraun zuen bitartean, eta ondoko bi belaunaldiak arte. Gero, foralitateak era guztietako eraso bortitzak jaso ditu, Lloreten garaitik hona. Lloreten eskola konstituzionalistak erabat akonplexatu du euskalduna bere historia, erakunde eta foruarekiko ikusmoldeari dagokionean. Eta, kontuan hartu behar da, Euskal Herria herri bezala identifikatzekotan, hizkuntza bezain inportante izan direla gure instituzioak.

Historiaren ikuspegitik, hizkuntza bezain inportante. Nolabait, erakundeen babes horri esker iraun zuen hizkuntzak. Babes hori ber-bertako antolaerak, ber-bertako instituzioek ematen zioten. Herri izateak ez du esan nahi, besterik gabe, hizkuntzari eustea; hori ez ezik, bizitzeko modu bat da, askatasunean, eta foru zaharrak ageri duenez, beste zenbait herrirekin konparatuz gero, askoz askatasun handiagoan. Gure aurrekoek bazekiten zer zen foru zaharra, eta inportante iruditzen zait guk ere, haiek bezala, zer den jakitea.

Gure errealitate funtsezkoenei dagokienez -hau da, hizkuntza, historia eta zuzenbidea-, aginte publikoek manipulazio asmo garbia dute, arrazoi ideologikoak tarteko. Ikusi duzu zer gertatzen ari den hizkuntzarekin: ikusezin egiteko asmo zindoa! Penagarria! Zoaz Iruñetik Logroñora autobia berrian barrena! Hizkuntzaren aipamenik txikiena ere ezkutatu dute, nahiz eta, seguru askorik, legez kontra jokatu duten. Horixe da asmoa: ikusezin egin eta, horrela, existentziarik ez duela adieraztea. Luzaro, ondorio latzak ditu horrek. Jendeak galderak egiten ditu gertakari eta egitateei buruz, baina horiek ezkutatzen badituzu... Hizkuntza ezkutatzen ari dira eta, hori ez ezik, gertakari historiko asko ere bai. Tartean, zuk aipatu dituzunak. XIX. mendeko 60ko hamarkadan izan ziren euskara biziberritzeko saioak. Edo Espainiako Bigarren Errepublika garaiko estatutu prozesua. Nafar herria behin baino gehiagotan kontsultatu zuten. Gaur egun ez bezala! Gaur egun ez baitzaio inori ezer kontsultatu: egitate kontsumatuak besterik ez. Hori horrela izanda ere, zera iruditzen zait kezkagarriago: alegia...

Bai: Nafarroaren etorkizuna erabaki zeneko aldi historiko nagusiek alde bakarreko interpretazioa izatea. Konkista, adibidez. Konkista dela eta, Nafarroako monarkia legitimoari eustearen aldekoak ziren alde batean, eta bestean, berriz, gaztelarren aldekoak: Leringo kontea eta beaumontarrak. Kontua da, nafar haurrak, edo historia ikasten duen edonork, bi bertsioak ezagutzeko eskubidea izan beharko lukeela: zer gertatu zen, batzuen arrazoiak, besteenak, zoria, errepresioa... edo, beste aldi historiko inportante bat ematekotan, 1839. Bigarren gerra karlista galdu zenean, foruei eustea hitzartu zen Bergaran. Legea gortera eraman zen urriaren 25ean, eta haren aplikazioa etorri zen gero. Nafarroak, beste hiru lurraldeak bakarrik utzi eta hitzarmen berria sinatu zuen estatuarekin. Nork sinatu zuen hitzarmen berri hura? Nafarroak, ala sektore batek? Bistan da, sektore batek! Hitzarmen berri hura egin zuenetako bat Tuterako Barreda izeneko bat izan zen. Bada, hil zenean, inork ez zuen haren hilkutxa eraman nahi izan; are gehiago, harrika hartu zuten! Nafarroak bi aukera zituen: hitzartu ala ez, edo era batera edo bestera hitzartu. Hortaz, ez dago hitzarmena sinatu zutenak kanonizatzerik, ez dago historia ofiziala era horretara idazterik.

Gizartearen integraziorik eza. Polarizazioa. Era jakin eta aldebakar batean hezitako nafarrek ez dute hurkoa ulertzeko gaitasunik. Gizarte integratuago, plural eta errespetuzkoa eraikitzeko modurik ez dago horrela. Horixe da arazoa.

Tira, politikariak... ez, baina ezta politikari ez direnak ere. Irakasleak, edo gizartearen aurrean arduraren bat dutenak. Ez dugu elkar ulertzeko ahaleginik egiten. Nafarroan, adibidez, abertzaleek ez dugu kontuan hartu nola dagoen mentalki eratuta nafar gizartea mende batetik hona. Gizarte demokratikoak batak besteari kontzesioak eginez eraikitzen dira, batak bestea ulertuz, nahiz eta bestearekin bat ez etorri, haren arrazoi, sentipen eta emozioak benetan ulertzen saiatuz. Izan ere, geldiro-geldiro osatu dira historian arrazoi, sentipen eta emozio horiek. Batzuek, aldiz, uste izan dute pistolen bidez lortuko zirela gauzak, baina, egiatan, gizartea errespetu handiz tratatu behar da.

Bistan da EAEko klase politikoaren parte oso inportante batentzat Nafarroak ez duela ikustekorik EAErekin. Beste partearentzat, berriz... Karga erretorika handia darabilte, baina hurbiltzapena bultzatzeko abiarazten diren politikak ez dira beti egokienak. EAEko prentsa eta hedabide publikoak ikusi besterik ez dago: ez dute Nafarroarekiko sentsibilitaterik. Hemendik, bestalde, arrazoi ideologikoengatik, ez zaio EAEri behar besteko arretarik jartzen, nafarren kalterako bada ere zenbait kasutan!

Logikoa da. Hango industri krisia ikaragarria izan zen, 70eko hamarkadakoa esan nahi dut. Desindustrializazioa, langabe tasa handia... kontu horiek hortxe egon dira. Nafarroak, aldiz, gora egin du etengabe. Bestalde, EAEri dagokionez, biolentzia zegoen, eta hemen, HBren politikaren planteamendu esperpentikoak atzerakada eragin dio jendeari. Eskuinari,eta eskuinaldekoei, oso erraz gertatu zaie euskaldunak desakreditatzea: nahikoa zuten albisteak jartzea EAE pobretuaren irudi kaotikoa emateko. Dena den, uste dut EAEren irudia hobetzen ari dela orain.

Ez da bete, argi eta garbi.

Hogeita hamazazpi materia, batzuk garrantzi handikoak, ez dira aplikatu. Are txarrago, transferitu diren materia asko eta asko higatuta geratu dira, ondoren eskuduntza murrizten duen lege organiko bat ezarri delako. Beraz, estatutuaren erreforma isilpeko bat egin da. Kuestioa ez da Ibarretxek estatutuaren erreforma nahi duela, ez. Kuestioa da erreforma egina dagoela, joan deneko hogeita bost urte honetan egin dute, baina Madrildik! Erreforma, murrizte aldera betiere.

1980an, nafar parlamentuak, estu-estu, euskararen ofizialtasuna aldarrikatu zuen Nafarroa osoan. Eta 1980ko ofizialtasun aldarrikapena Nafarroa osoan berreskuratu beharko genukeela diot nik, aldarrikapena gauzatzen duen hizkuntz legea egiten denean, hizkuntza politika lurralde bakoitzaren arabera moldatuko litzatekeelako, mugarik gabe. Horregatik diot 1980ko aldarrikapen hartara itzuli beharko genukeela. Helburu handia iruditzen zait hori geroan gerta litekeen edozein gobernurentzat. UPNren alternatiba delakoak aurrera egiten badu, behintzat.