Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
larunbata 2024ko apirilaren 20an
Henrike Knörr: XVII. mende hasierako euskara Islandian
- Islandian izan berri da Henrike Knörr irakasle eta euskaltzaina. Hitzaldia egin du hamazazpigarren mendean Euskal Herriko arrantzaleek han utzitako aztarnari buruz. Zehazki, islandiera-euskara hiztegi elebidunak hartu ditu hizpide
Oker ez banago, 1937ko doktore tesi bat duzu hitzaldiaren abiapuntua...
Euskara-islandiera hiztegiak zituen Deenek aztergai...
Horrela atera ziren argitara, hortaz, hiztegiak.
Zein eratara landu zuen material hori Deenek?
«Hiztegiak» esaka ari gara behin eta berriz. Bat baino gehiago dira, izan ere.
Glossaria Gallica da Islandiako hiztegi horien izenburua, hala ere.
Noizkoak ditugu gure marinelen lehenengo lekukotasunak Islandian?
Zein da hiztegion garrantzia euskararen historian?
Oker ez banago, hitz solteak ez ezik, esaldiak edo esaldi moduak ere badira...
Halaxe da. Nicolaas Gerardus Hendricus Deen irakasleak Leiden-eko Unibertsitatean aurkeztu zuena. Latinez idatzi zuen eta latinez argitaratu zen urte hartan bertan. Ez zen oso lan luzea ere: 135 orrialde zituen. Adituek oso harrera ona egin zioten ikerketa lan hari baina, zoritxarrez, garaiak ez zion lagundu. Kontuan hartu Espainiako Gerra Zibilaren garaia zela. Gero, berriz, Bigarren Mundu Gerra etorri zen. Horregatik diot garaiak ez ziola lagundu. Bestalde, latinez ez beste hizkuntza batean argitaratu izan balu, askoz ere oihartzun handiagoa izango zuen.
Euskara-islandiera hiztegiak zituen Deenek aztergai...
Berez, bi hiztegi ttipi aztertu zituen, XVII. mendearen amaiera aldera edo XVIII. mendearen hasiera aldeko eskuizkribu artean azaldu zirenak Islandian bertan. Hitzen esanahia ez ezik, zenbait komentario eta itzulpen ere bazekartzaten hiztegi ttipiok. Itxura dagoenez, Christianus Cornelius Uhlenbeck-ek eman zion Deeni material horren berri. Uhlenbeckek ondo ezagutzen zituen euskal gaiak. Hala ere, ez batak ez besteak, beste irakasle batek aurkitu zituen hiztegiak, Jón Helgasonek, islandiar ikasketetan aditua eta, bestalde, Kopenhageko Unibertsitateko liburutegiko burua.
Horrela atera ziren argitara, hortaz, hiztegiak.
Helgasonek, Azkueren hiztegia hartu eta alemanezko itzulpena erantsi zien hiztegietako hitzei. Helgasoni iruditu zitzaion Uhlenbeck zela lanari jarraipena emateko pertsona egokiena, eta hari eman zizkion. Uhlenbeckek, berriz, Deeni kasu egin zion, lanerako. Horrela, Euskal Herrira heldu zen Deen eta Julio Urkixorekin batera landu zuen Islandian aurkitutako materiala.
Zein eratara landu zuen material hori Deenek?
Lehenengo, lau zutabetan argitaratu zuen: euskara, islandiera, alemana, gaztelania. Arestian esan dizut Helgasonena dela, adituen irudiko, alemanezko itzulpena. Gaztelaniazkoa, berriz, Urkixorena. Hori ez ezik, Deenen arabera hiztegiok Islandiako Vestfirdir-en bildu ziren, XVII. mendean. Islandiarrek eginak behar dutela zioen, erbesteko arrantzaleekin ulertzeko asmotan. Hitzak talde semantikoen arabera daude sailkaturik: familia, etxeko gauzak... Oker asko ageri dira hitzen idazkeran, hiztegigileek islandieraren ahoskeraren arabera idatzi zituztelako hitzak. Horregatik, zenbaitetan zail da hitzei antzematea.
«Hiztegiak» esaka ari gara behin eta berriz. Bat baino gehiago dira, izan ere.
Bi liburutto, nahi baduzu. Batak hamasei orrialde ditu eta besteak hamar. Ólafsson frá Grunnavík da hiztegien jabea. 1705ean jaio eta 1779an hil zen hura eta hildakoan Kopenhageko liburutegira bidali zituzten, eta orain dela hogei urte atzera Islandiara itzuli zituzten. Zoritxarrez, bigarren hiztegiaren originala galduta dago. Haren kopia besterik ez daukagu. Gaitz erdi, Deenen tesia ez ezik, beste zenbait lan ere badira hiztegien gainean. Gidor Bilbao irakasleak, adibidez, lan ederra du egina.
Glossaria Gallica da Islandiako hiztegi horien izenburua, hala ere.
Lehenarena bai, Glossaria Gallica da. Seguru, marinelak Donibane Lohizunekoak zirelako eta, beraz, frantses tripulazioa osatzen zutelako. Bigarren hitz zerrendak, berriz, beste izen bat du: Glossaria Biscaica. Hemen, gaztelaniazko itzulpen batzuk ere azaltzen dira. Adibidez, boca, eta hermano.
Noizkoak ditugu gure marinelen lehenengo lekukotasunak Islandian?
Trausti Einarsson irakasleak dioenez, 1604 aldean Vestfirdir-en ari ziren euskaldunak. Nonbait, bertakoen eta arrotzen arteko borroka latz eta odoltsu bat gertatu zen inguru hartan, ez 1604an baina urte batzuk geroago, eta hildakoetan hogeita hamaika lagun euskaldunak eta frantziarrak ziren. Hiztegia egin zen garaian, berriz, bake giroa zen nagusi. Arazoa da euskaldunen presentzia Islandian ez dagoela dokumentaturik urte hori arte, 1604 arte, alegia. Aldiz, badakigu lehenago ere euskaldunak Amerikan eta Labradorren ibili zirela.
Zein da hiztegion garrantzia euskararen historian?
Iduri duena baino handiagoa. 519 hitz biltzen ditu lehenengo hiztegiak. Bigarrenak, berriz, 228, eta 11 gehiago ere bai, gehigarri moduko batean. Zerrendako hitz askori ez dago igartzerik, okerrengatik eta islandieraren ahoskeraren arabera idatzita daudelako. Aldiz, oso erraza da beste batzuei antzematea. Astearte adierazteko, adibidez, asterdia ageri da. Ez daukagu hitz horren beste lekukotasunik eta ezin jakin zuzena den ere. Baina baliteke zuzen jasoa izatea: astelehen eta asteazken artean, asterdia genuke. Izan liteke. Beste adibide batzuk ematearren, adibidez, episcuba, egungo apezpiku, edo Januna, Jauna, Jainkoa adierazteko hitza, alegia.
Oker ez banago, hitz solteak ez ezik, esaldiak edo esaldi moduak ere badira...
Bai. Oso interesgarriak dira, pidgin hizkuntza dira eta. Adibidez, Presenta for mi berrua usnia eta berria bura dio esaldi horietako batek. Zera esan nahi du: Emadazu esne beroa eta burra berria. Burra, jakina, gurina da. Gisako esaldi batzuk ez ezik, badira bestelakoak ere: estacit, adibidez, hau da, ez dakit, edo gekiseite, gaur egunean jeiki zaite emango genukeena. Eta bigarren zerrendan ere horrelako hainbat ageri dira...
Euskaldunak Islandian
Lapurdikoak ziren Islandian ageri zaizkigun euskaldunak. Horretan ez du batere dudarik Henrike Knörr irakasleak: «Deen-ek Donibane Lohizune aipatzen du, zuzen aipatu ere, garai hartako Euskal Herriak zuen itsasporturik garrantzizkoena baitzen. Eta Ziburu ere ageri da». Bestalde, jakina da Amerikara, Islandiara edo urrutiago zihoazen itsasontziak bai Donibane Lohizunetik eta bai Ziburutik abiatzen zirela. Marinelen izen batzuk ere sona handikoak ditugu, Knörrek adierazi digunez: «Adibidez, Martin Oihartzabal, 1579an liburua idatzi zuena: Le voyages aventureux du capitaine Martin de Hoyarsabal, habitant de Çubiburu. Beste izen bat, Pierres Etxeberri, Donibane Lohizunekoa. Honek euskarara itzuli zuen Oihartzabalen liburua 1677an, eta itzuli ez ezik, berak bildutako informazioa erantsi zion. Itsasoko nabigazionea jarri zion izenburua. Ezagunago da Ziburuko Joanes Etxeberriren kasua, Manual debozionezkoaren egilea, 1627an argitaratua, marinelentzako otoitz liburua».
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Zigor Olabarria Oleaga
#2
#4
#5
Ane Ablanedo Larrion
Azkenak
2024-04-22
Garbiñe Larrea Iturralde
Intsusaren bigarrena
Joan urteko udaberrian idatzi nuen intsusari eskainitako aurreneko artikulua eta orduan iragarri nuen bezala, testu sorta baten aurrenekoa izan zen. Sendabelar honen emana eta jakintza agortzen ez den iturriaren parekoa dela nioen eta uste dut udaberriro artikulu bat idazteko... [+]
2024-04-22
Eneko Bachiller Otamendi
Arrain-zoparako, besterik ezean, itsasoko igela
Amonak sarritan aipatu zidan badela arrain bat, garai batean kostaldeko herrietako sukalde askotan ohikoa zena. Arrain-zopa egiteko bereziki ezaguna omen zen, oso zaporetsua baita labean erreta jateko ere. Beti platerean oroitzen dut, eta beraz, orain gutxira arte oharkabeko... [+]
2024-04-22
Jakoba Errekondo
Lurra elikatu, guk jan
Lurrari begira jartzea zaila da. Kosta egiten da. Landareekin lan egiten duenak maiz haiek bakarrik ikusten ditu. Etekina, uzta, ekoizpena, mozkina, errebenioa, emana, azken zurienean “porru-hazia” bezalako hitzak dira nagusi lur-langileen hizkuntzan.
2024-04-22
Garazi Zabaleta
Txaramela
Pasta ekologikoa, ortuko barazki eta espezieekin egina
Duela hamabi urte pasatxo ezagutu zuten elkar Izaskun Urbaneta Ocejok eta Ainara Baguer Gonzalezek, ingurumen hezkuntzako programa batean lanean ari zirela. Garaian, lurretik hurbilago egoteko gogoa zuten biek, teoriatik praktikara pasa eta proiektu bat martxan jartzekoa... [+]
2024-04-21
Gorka Peñagarikano Goikoetxea
'Cristóbal Balenciaga' telesaila
"Nabaritu dadila euskaldun batzuok euskaldun baten istorioa kontatu dugula"
Cristóbal Balenciaga diseinatzailearen biografia kutsuko fikziozko telesaila egin du Moriarti hirukoteak, Disney+ plataformarentzat. Estreinakoa dute formatu horretan. Aitor Arregi eta Jon Garañorekin egin du hitzordua ARGIAk, Jose Mari Goenaga kanpoan baitzen,... [+]
Eguneraketa berriak daude