"Legutianon oso erraz topatzen dira txikitandik euskaldun direnak"


2006ko martxoaren 12an
Legutiano, Gasteiztik iparraldera, hamabosten bat kilometrora. Gari, garagar eta olo soroak nagusi direneko aldea. Legutiano dugu udalerriaren izena. Bertan dira Billerle -herri guneari bertakoek ematen dioten izena-, eta Elosu, honen auzo Ollerieta barne, Nafarrate, Urrunaga, Goiain eta Urbina. Horixe Carrerak eta Garciak aztertu duten Legutiano aldea, liburuan eta bi CD interesgarritan eskaini digutena.

Orain arte Aramaiok jaso dituen ohoreak biltzeko moduan da Legutiano. «Jendeak, oro har, ez daki Legutiano aldean euskaldunak daudela. Betiko euskaldunak, esan nahi dugu. Horregatik, gure helburua zen jendeari jakinaraztea Arabako zonalde horretan oraindik euskaldunak daudela». Henrike Knörr irakaslearen bitartez jakin zuten Urrunagan bazela oraindik andre bat, azkena omen, euskaraz hitz egiten zuena. Harekin harremana egin eta abiatu ziren ikertzaileok lanean. Euskaldun gehiago topatu zituzten gero. «Legutianon bertan oso erraz topatzen dira txikitandik euskaldun direnak».

Euskaradunak uste baino gehiago Legutianon. Ezjakinean ginen. «Aramaio bera ere ez da oso ezaguna, ez arabarren artean, ez beste lurraldeetako euskaldunen artean». Aramaio ezaguna ez, eta are gutxiago ezaguna Legutiano aldea. «Zenbait jendek uste du Laudio eta Amurrion gordetzen dela euskara! Araba oso zentralizaturik dago, dena da Gasteiz. Hiritik hamar kilometrora, berriz, hortxe Legutiano, euskara gordetzen duen herria. Oletako zenbait euskaldunek ere ez daki Legutianon euskaldunak daudena. Ondoan daude bi herriak, Oleta eta Legutiano, alegia, baina elkarren berri ez balute bezala da, euskarari dagokion kontu horretan behintzat». Hipotesia ere egina dute Carrerak eta Garciak: «Aramaion eta Oletan miretsi egiten dute euren euskara, harro daude. Legutiano aldean, berriz, ez dute beraien euskararen uste onik, konplexua ere izan dute, salbuespenak salbuespen, nahiz eta erabiltzen duten euren artean, batere arazorik gabe. Hikaz ere hitz egiten dute».


Adinekoak helburu

Bi ikertzaileok adinekoengana jo dute bertako euskara biltzera. Hala ere, edade handikoak ez ezik, gazteak ere mintzo dira euskaraz. «40 urteko jendea ere bada euskaraz badakiena, bertako euskaraz hitz egiten duena esan nahi dugu; baina guk, hautaketa egin genuen: 65-70 urtetik gorakoekin jardun genuen grabazioak egiten».

Arabarrak, udalerri horretan bertan jaioak eta bertako euskarari eutsi diotenak behar zuten izan. Ondoko herri Oletako biztanleekin ere grabazioak egiteko asmoa zuten, baina Oleta Aramaio da udalerriz. «Ondorioz, oraingoz hara ez jotzea erabaki genuen eta Legutiano udalerriko biztanleak beste inor ez kontuan hartzea. Eta, arestian esan dugunez, bertan jaiotako euskaldunak. Izan ere, Legutianon hainbat dira beste herri batzuetatik hara joan diren euskaldunak: Otxandiokoak, Arratia aldekoak, Bergarakoak... alkatea bera, adibidez, bergararra da».

Legutiano aldean euskara oraindik bizirik dagoela erakutsi dute Carrerak eta Garciak lan honetan. «Eta badirela euskara praktikanteak, nolabait esateko. Gainera, euskara hori erakutsi nahi genuen, lagin bat besterik ez bada ere: zein doinu duen, zein hitz, zein aditz forma erabiltzen dituzten eta abar».

Leintz, Arratia eta Aramaioko euskarari loturik dago Legutianokoa, eta hurreago, adibidez, Otxandio eta Ubidekoari. Ezin jakin, dena den, Gasteizko euskararen aztarnarik topa ote genezakeen Legutianoko euskararen berri izanda. «Legutiano -Billerle-, eta Gasteiz artean ez dago hamabost kilometro besterik, eta herri zerrenda bat: Luku, Miñao, Erretana, Gamarra... denak elkarren ondoan daude. Beraz, Gasteizen, edo Gasteiz inguruan hitz egiten zen euskara eta Legutiano aldean egiten dena antzekoak zirela pentsatu beharko genuke. Hizkera berbera zirena ezin baieztatu, hori ez. Bestalde, Gasteizko euskarari buruz dugun lekukotasun bakarra Landuccioren hiztegia da, XVI. mendekoa. Gasteizkoa eta Legutianokoa konparatu ahal izateko, XIV. mendean Legutianon nolako euskara egiten zen jakin beharko genuke. Eta ez dakigu. Ez dago garai hartako daturik». Ezin beste berririk jakin, ondorioz.


Azkue, Yrizar, Gaminde...

Legutiano aldeko euskara ez da misterioa ere. Badira beste zenbait ikerketa euskara honen gainean eta Carrerak eta Garciak ezagutzen zituzten. Iñaki Gaminde ikertzaileak Fontes Linguae Vasconum aldizkarian argitaratutako lana, esaterako. «Gamindek, Nafarrate eta Elosuko euskara aztertu zuen, aditza batez ere, nahiz eta lexikoa eta doinua ere bai, apur bat behintzat. Ondo etorri zaigu lan hori, zeren guk egindako azterketaren arabera osatu dugun aditza eta Gamindek emandako datuak bat datoz».

Iñaki Gamindez beste, Resurreccion Maria Azkuek ere ikerketan jardun zuen Legutiano aldean. "Morfologia del verbo vizcainon Legutiano, Urrunaga, Nafarrate eta Elosuko aditzak ageri dira, eta gure emaitzekin bat datoz lan horretako datuak. Aditza dela eta, zera ikusi dugu, alegia, muga bat dagoela Elosu, Nafarrate, Urrunaga alde batetik, eta Legutiano, berriz, beste batetik. Aditz laguntzailea desberdina da batean eta bestean. Gure ustez, Elosu, Nafarrate eta Urrunagako euskarak, Billerlekoak baino antz handiagoa du Zigoitikoarekin. Kontua da Lacombek eta Azkuek Zigoitiko aditza bildu zutela 1919an, eta horko aditza eta hiru herri horietakoa, Elosu, Nafarrate eta Urrunaga, oso antzekoa dela".


Arabar euskaldun hegoaldekoak

Garai batean Legutianon bizi ziren euskaldun haietarik asko -herri gune dugun Billerletik lekora bizi zirenak, batik bat-, joanak dira beste nora edo nora bizitzera: ez gutxi, Gasteiza. Eta datu jakingarria: «Guk dakigunez, Araban, hegoaldeen bizi den euskara hiztuna Urrunagakoa da». Esana digute lehenago ere, euskaradun gutxi izango zirelako ustean bertaratu zirela Carrera eta Garcia, eta uste baino gehiago ageri zitzaizkiela. «Ez dakigu zenbat diren, zehatz. Baina Billerlera jo dugun aldiro, hiztun berriak topatu ditugu. 65 urtetik gorakoetan, euskaraz jakitea oso gauza normala da Legutianon. Herri-gunean errazago da hori».

Bestelakoa da egoera herri gunetik kanpora: Nafarrate, Elosu eta bestetan. «Herri hauetan zailago da euskaraz dakien bertako norbait topatzea, oso herri txikiak direlako eta bertako biztanleak Gasteizen edo beste nonbait bizi direlako. Nafarraten, adibidez, ez da euskaldunik bizi, lehengo euskaldunik behintzat: bertan etxea erosi dutenak badira, baina ez dira bertako seme-alaba. Elosu apur bat handiago da, eta hor bai, topatu ditugu bertako euskaldunak».

Iñaki Carrerak eta Imanol Garciak ontzat eman dute egindako lana. Ez zuten dialektologo jarduteko asmorik. «Gure helburua ez da izan bertako euskararen ezaugarriak lantzea, euskara hori badela adieraztea baizik». Egin dute urrats hori. Hemendik goiti, hurrena datozenek lan egiteko modua izango dute...

Gerra garaia, gerra osteko urtegia...
Gotzon Aurrekoetxea eta Henrike Knörr irakasleek egina da liburuaren sarrera. Hauek, bi gai azpimarratu dituzte Legutiano aldeko euskara argitalpenean berriemaile lanetan jardun duten hiztunen diskurtsoetatik: 1936ko gerra, eta urtegia. «Gerraren kasuan, bertan egon zen frontea. Gogorra izan zen hori bertakoentzat. Askok alde egin behar izan zuten». Gerra lehenengo, eta urtegia gero. Gaur egun ur-kirolak egiteko, arrantzurako, edo hondartza gisa erabiltzen den urtegiak iragan iluna du, zinez, eta aztertu gabe irauten duen gaia dugu. «Urtegiak lur izugarri onak urperatu zituen. Laborantza utzi eta beste era batera hasi behar izan zuten bizitzen. Gasteiza joan ziren batzuk; beste batzuk, Deba ibarrera. Urrunagan bertan ere lur asko urpean geratu ziren. Elosun, errota eta, urpean, beste bi edo hiru baserrirekin batera. Errotik aldatu zuen horrek bertako bizimodua». Eta bertara lanean etorri ziren etorkinen egoera, miseria gorria. «Are gehiago esango dizugu: argazki bila hasi ginenean liburu azalean jartzeko, hainbat aukera izan genituen. Gogoan dugu argazki bat, urtegia egin baino lehenagokoa: ingurua erabat zen laua. Bertakoek diote urtegiak lurrik onenak hartu zituela. Ordokia zen paraje hura, neurri handi batean. Erreka bat zetorren bertara Barazar-Ubide aldetik, eta beste bat Otxandio aldetik». Bi errekek bat egiten zuten Urrunaga baino pixka bat goraxeago: paraje aberatsa, egokia, laborantzarako aproposa omen. «Eta ikusgarri polita!».


Azkenak
2024-03-31 | Julen Azpitarte
Zinearen historiako film-kontzerturik “onena”

Oscar sari andana jaso zuen The Silence of the Lambs (1991) thriller-a zuzendu zuen Jonathan Demme (1944-2017) zinegile estatubatuarrak estreinatu zuen zineak inoiz eman duen kontzerturik onena: 1970eko hamarkadaren erdialdean New Yorken eratutako Talking Heads taldearen Stop... [+]


"Enpresa pribatuen esku utzi da segurtasun publikoaren norabidea"

Ertzaintzaren azken hamarkadako bilakaera teknologikoa aztertu du bere liburu berrian Ahoztar Zelaieta ikerketa kazetari, kriminologo eta ARGIAko kolaboratzaileak. Segurtasunaren industria ikertu eta Ertzaintzarekin duen lotura plazaratu du, La Ertzaintza que viene... [+]


Campi Bisenzioko GKN fabrikan batu dituzte langile borroka eta ekologismoa

2021eko uztailaren 9an jaso zuten kanporatze abisua Campi Bisenzioko GKN lantegiko 422 langileek. Biharamunean berean abiatu zuten fabrikaren okupazioa eta orduz geroztik bertatik dabiltza borrokan, deslokalizazioaren aurkako borroka zena bestelako industria eredu baten aldeko... [+]


Judith Bilelo Biachó
"Erakundeek ez digute lagunduko, guk geure hizkuntzan hitz egitea lortzen ez badugu"

Judith Bilelo Biachó gure artean izan zen iragan udazkenean, Garabideren Aditu programaren karietara. Ekuatore Ginean jaioa (Malabo, Bioko, 1975), bubi etniako kide da, bubiera hiztun eta hizkuntzaren aldeko militantea. Iraganaz bezainbat mintzo da orainaz, geroari... [+]


Eguneraketa berriak daude