Ines Pagolak Sabino Aranaren neologismoen inguruan egin zuen doktore tesia, eta geroztik, euskararen historian murgildurik bizi da. EHUko Euskal Filologia saileko irakaslea da egun. Aranaren neologismo batzuk funtzionatu egin dutela uste du Pagolak eta horrek baliagarri egin dituela. Baina zer da neologismo bat? Jarraipenik izan al du Aranak hasi zuen bideak? Pagolaren ustez garbizalekeria ez zen ezeren kontrako izateko sortu, abertzaletasunaren ondotiko izan zen. Hiztegian, morfologian eta joskeran purismoa ezarri nahi izan omen zuen Aranak, eta orobat Azkuek. Arana Goirik hizkuntzalaritzan zuen bagajea ez zen aberatsa, baina argia zen eta indar politiko handia zuen atzetik. Aranaren neologismoei zorrotz begiratu izan die beti kritikak, baina Inesen arabera, sortu zituen hitz asko bereziak eta gogorrak izanagatik, hitz asmatuak dira, eta asko egunero erabiltzen ditugu. Egun sortzen diren hitz asko ere ez daude ongi sortuak euskararen berezko legeen arabera. Aranak sorturiko hitzak gaizki daude sortuta gramatikaren ikuspegitik, baina nahiko modernoak dira. Ilunak eta motzak dira gehienetan, baina askotan gramatikaren arauei jarraiki sorturikoek baino arrakasta handiagoa izan dute. Horregatik egin du Pagolak Aranaren neologismoen alde.

Bizkaian eta Gipuzkoan arrakasta handia izan zuen Aranaren neologismogintzak. Iparraldean ez horrenbeste. Idazleengan eragin handia izan zuen, eta horrek bereizi egin zituen nabarmen herriak hitz egiten zuen euskara eta euskara jasoa, jende xeheak ez baitzuen euskara modu hori ulertzen. Idazle onenek Aranaren moldean idazten zuten eta askok muturrera eraman zuten euskara garbia lortzeko ahalegina, eta garbizalekerian erori ziren, gerra piztu zenerako.

Ibon Sarasolak Pagolaren lanaren hitzaurrean dioenez, Sabinok sorturiko edo berari egotziriko neologismo guztien berri ematen digu Ines Pagolak. Alde guztietatik aztertzen ditu hitzak: noiz eta nola sortu ziren, zer hiztegi eta testutan agertzen diren, aldeko eta kontrako zer iritzi jaso zituzten eta abar. Askotariko bibliografia eta lehen eskuko informazioa erabili ditu horretarako egileak.

Irakurle bat baino gehiago txundituta geratuko da hitzak sortzeko sabindarrek nolako bideak erabili zituzten ikustean. Baina sabindarren garbizaletasunaren pareko fenomenoa Europako hainbat herritan piztu zen. Eta ondoren, gerra aurreko garbizaletasuna gerra ondorengo abertzaletasunak ezabatu zuen. Euskara Batua ezartzeko hizkuntzan iraultza sortu behar zen, gerra aurreko "garbizalekeria" suntsitzeko.

Nik Aranaren lan guztiak hartu nituen, euskarazkoak eta gaztelaniazkoak. Ez nuen definitu neologismoa zer zen. Aranaren lanetan lehendabizikoz agertzen ziren hitzak atera nituen, hau da, ordura arte dokumentatu gabe zeudenak. Makina bat hitz banekien neologismoak zirela, nahiz eta lehenagotik dokumentatuta egon. Biztanle esaterako, Aranak jaso arren, Larramendiren hiztegian agertzen da lehenbiziko aldiz, berak asmatu zuen. Beraz, Aranak berak espresuki sorturikoez gain, neologismoak ez direnak ere hartu nituen.

Bere asmoa ez zen hitz berriak egitea bakarrik. Arana Goirik gaztelaniazko eta oro har erdaretako hitz guztiak kendu nahi zituen eta horien lekuan euskaraz berriak egin. Hitz berriak neologismoak dira, hizkuntza askotan baina aldameneko hizkuntzetatik ekarritako hitzak ere neologismoak dira. Baina Aranaren lanean ez dago horrelako neologismorik. Gaztelaniazko hitzak kentzearen ondorioz sorturiko hitzak eta berriak, horiek baino ez daude. Euskadi, aberri, alderdi eta beste hainbat kontzeptu berri sortu zituen, eta ondorioz, kontzeptu horiek izendatzeko hitzak ere bai. Politikaren eremuan bereziki hitz asko inbentatu zituen.

Arana Goirik gaizki egin zituen hitzak, ez zituen inoiz euskararen legeak erabiltzen. Erroak asmatu egiten zituen, toponimiatik edo bere gogoeta etimologikoetatik ateratzen zituen. Ikurrin bezalako hitzak neologismoak dira. Baina dantzale eta beste hainbat gaizki eraturiko hitzak dira Aintza sortzeko esaterako, ain oinak toponimian "garaiera" esan nahi zuela azaldu zuen. Ondoren -tza atzizkia erantsi eta kito. Atzizkiak ere gogoaren arabera erabiltzen zituen. Orlegi eratzeko orri eta -legi atzizkia batu zituen, baina -legi atzizkirik ez da ia inon ageri. Hitzak laburtzeko joera ere bazuen. Gotzon izenak esaterako "aingeru ona" esan nahi du. Berak, ordea, honako paradigmarekin azaldu zuen hitza: gogo-huts-on. Ondoren huts hori arrazoi etimologiko harrigarriengatik -tz bihurtu zuen. Nahastu egiten zituen konposizio eta eratorpen lege fonetikoak, eta ez zuen testuingurua kontuan hartzen. Emaitza iluna da oso, baina arrakasta izan zuen bere garaian.

Lehenik eta behin ez dugu ahaztu behar garai hartan Arana Goirik ikaragarrizko indarra izan zuela euskararen munduan. EAJ indarra hartzen hasi zen eta urte askoan eutsi zion. Aranaren neologismoek horregatik egin zuten aurrera, 20ko hamarkadatik 30ekora arte, gutxi gorabehera. Alderdiko diziplina nabari zen oinarrian, eta garbizalekeria joera handia zabaldu zen. Euzkadi hitza esaterako s-rekin idazten zuena kanporatu egiten zuten ia alderditik. Gainera, Aranaren hitzek aurrera egin zuten baina areago, beste milaka hitz haren moldera egin dira gero ere. Jende askok uste du urrutizkina Aranak sortu zuela baina ez da horrela. Aranak hainbat hitz asmatu zituen baina beste mila haren estilora daude eginak.

Aranak sorturiko hitz gehienak galdu egin dira. Egun, oro har, beste modu batean sortzen dira hitzak, hizkuntza zibilizatu gehienetan bezala. Nazioarteko hitzak onartu eta berriak euskarak berak dituen konposizio eta eratorpen legeen arabera egiten dira. Batzuetan gorabeherak izaten dira, baina bateratze lan horretan dihardu hain zuzen euskararen erakunde gorenak, Euskaltzaindiak. Adierazkor proposatu eta gero adierazgarri hobetsi da, baina egun ez da txadon, agurtza eta ikurrin bezalako hitzik. Zer esan nahi dute Aranak sorturiko hitz horiek? Nondik sortu dira? Ez dakigu, oinarririk gabe asmatuak dira.

Inondik ere ez, nire ustez. Egun hitzak ez dira horrela egiten. Orduko erroek zer esan nahi zuten ez zekien inork, eta besterik gabe ikasi egiten zituzten. Estonieran antzeko zerbait gertatu zen lexikoa berritu zutenean. Aavik izeneko hizkuntzalari batek Aranaren antzera egin zituen hitz asko eta egun ere erabiltzen dituzte hitz horiek. Baina denak ere salbuespenak dira.

Lehenik eta behin, Arana oso kritikatua izan dela eta hark egindako lanaren alde onak oso gutxitan aipatu direla. Larramendik hitz asko sortu zituen bere Hiztegi Hirukoitzerako baina Lore Jokoen inguruan izan ezik ez zuten arrakasta handirik izan. Hori kontuan hartuta, Larramendiz geroztik hutsetik hitzak sortu zituen lehenengoa Arana Goiri izan zen. Bestetik, hitzak ondo edo gaizki sortuak izan, ezin ukatuzkoa da Aranaren estiloak ikaragarrizko arrakasta izan zuela garai batean. Gainera, hitzak sortzeko nahikoa modu modernoa zuen, hitz laburrak eta euskal doinukoak zirelako, belarritik erraz sartzen direnak, euskarazkoak balira bezala.