XII. mendean, Orreagan egin zen ezagun Gartxot. Arturo Kanpion-ek 1917an egindako ipuinari zor diogu bere entzutea, eta, nola ez, Benito Lertxundiren abestiari. Biek hala biek, botere erlijioso eta politikoari aurre egin ostean bizi izan zuen tragedia kontatzen dute.

Gartxot Arista familiako koblaria zen. Herriz herri, festaz festa, bere musika eta bertsoak garraio ibiltzen zena. Baina borroka egitea ere egokitu zitzaion. Bere ausardia Zaraitzu ibarraren mendebaldean erakutsi behar izan zuen. Kristau bisigodoen aurka, arabiarrek ia suntsitu zuten erreinua eraikitzen saiatu zirenen aurka, hain zuzen ere.

Orreagako abatetxeak Zaraitzu inguruko biztanle asko zuen menpean. Horien artean, Gartxot mendi gidari eta bardoa, eta Mikelot bere semea. Fraideek, Mikeloten ahots ederraz jabeturik, askatasunaren truke semea abatetxean uzteko proposatu zioten Gartxoti. Fraideek latinez kantatzeko nahi zuten Mikelot abatetxean. Gartxotek, ordea, ez zuen onartu proposamena eta Mikelot bertatik ateratzea lortu zuen.

Erronkari bailarako Itziar zen Mikeloten ama. Hau hil zenean, alabaina, izan zituen komeriak semeak. Aitaren ondoan, bidaia, izan zuen Mikelotek bizipenen eskola, kantuak eta kontuak trukatuz, borrokak harrapatu zituen arte.