Iztuetak deskribatzen zuen eremua bezalakoa zen euskal literaturarena: otadi mardul, txilardi zabal, isasti handi. Gainerakoa eremu latz. Garai hartan, Txomin Agirreren Garoaren ostean euskaraz irakurri nuen hurrengo nobelak Elsa Scheleen izena zuen.

Ordurako, jakina, Txillardegik bide luzea egina zeukan. Batetik euskara ikastea erabaki zuelako. Bestetik euskaraz bizitzea erabakia zuelako. Euskal literatur historian ardatztzat hartua izan den Leturiaren egunkari ezkutua argitaratua zuen... eta hizkuntzari buruzko hamaika burutapen eta lanetara murgildua ere bazen, nik ez banekien ere. Harrez gero ere Txillardegi bide urratzaile aparta izan da.

Txillardegi idazle eta hizkuntzalari da. Hizkuntzalaritzan eta beste hainbat alorretan saiakerari euskaraz tinko heldu zion. 60-70eko hamarkadako hizkuntzalari gehienek, eta aurrekoek ere »R.M. Azkueren Gramatika salbu, akaso» erdara erabili ohi zuten hizkuntzaz aritzeko. Txillardegiri esker ikasi genituen euskaraz euskal fonetika eta fonologiak, euskara batuari buruzko hainbat gorabehera. Berak zabaldu zituen soziolinguistikako bideak, beste hainbat bide bezala, eta bera izango zen Euskal Herrian Euskaraz lelopean, euskaltzaletasuna eta lurraldetasunaren kontzeptuen inguruan, abertzaletasunaren praxi politikoan kabitzen ez zen/den errealitate bati bidea irekitzen lehena.

Txillardegi, niretzat, idazle eta hizkuntzalari izan da. Eta oroz gain hitzeko gizona. Hizkuntza eta pentsakeraz hausnartu zuelako, batetik, eta bestetik, hitza bera ekintza bilakatzeko egindako ahaleginengatik. Hitza izan du ekinbide, euskara ekintza. Gure arteko ez balitz, honez gero, idazle engagé horien arteko zerrenda errespetagarri horietako batean sartua izango litzateke.

Hitza ekintzarekin ordezkatu nahi izan duen inguru sozio-politikoan, haatik, garesti ordainarazi nahi izan zaizkio, beti, Txillardegiri, bere hautu politikoak. Urte askoan irakurketa politizatua bakarrik eskaini izan zaio. Irakurketa politizatua: esandakoa estaltzera etorri dena, esan nahi dut, sorkuntz-lanen adiera literalena ere estali duena. Esaten zuela esaten zuela, esaten duela esaten. Batzuentzat gorriegi, besteentzat abertzaleegi. Pentsamendua askatzen asmatu ez duen gizarte honetan, beti norbere posizioak beste baten aurkakotzat bezala definitzen ohitua dagoen herri honetan, debekatua bide dago norberak ez bezala pentsatzen eta sentitzen dutenak estimatzea eta maitatzea; oñaztar eta ganboatarren artean bezala etsaigoa elur malutak baino ugariago dela sinistuta.

Baina, bere garaiak behar zuen literatura, sarri, bete-betean asmatu duen idazlea ere bada, eta ez nuke honetaz ahaztu nahi. Bere nobela bakoitzak pausaleku bat eskaini ohi zion garaiko literaturzaleari. Gerora, egia esan, etorri ziren/dira beste idazle asko, euskal literatura maite dugunon egarria asetzen laguntzen dutenak. Baina, orain bere nobelak berrirakurtzean berriro bere maisutza aldarrikatu nahi dut, ikusten baitut zein garrantzizkoa izan zen hizkuntza-sena ondo garatua zuen idazleen gidaritza euskal literatura modernoaren hasiera haietan eta harrituta geratzen naiz, nabaritzean orain dela 30-40 urte egindako hizkuntza-hautapenak ez direla inolaz ere zaharkitu.

Ez dira zaharkitu Txillardegik planteatutako hainbat galdera eta bide ere. Eta gogoan ditut 1956an Euskera Euskaltzaindiko aldizkariaren orrietan idatzitako Karta idigia hartako bi galderak. Ikur gisara diraute, oraindik ere. «Nork aztertzen ditu antziñako izkribatzalleak?» galdetzen zuen eta geroago esaten "Osakuntza andia bear du euskerak gaurko bizikeran gai izateko".

Bideak urratuak daude, baina saiatu eta erratu, erratu eta ikasi, saiatu eta asmatzen jarraitu beharrean gaude.

Horretan hainbat lanetan bete-betean asmatu izan duelako; asmatu ez badu ere ekin gabeko faltarik ez duelako, Agur eta Ohore, Jose Luis Alvarez Enparantzari, sorlan eta saioaren eremu latzenei lore eta kolore eman dien txilarrari.