Iparraldera heldu nintzenean, Baiona Ttipian hartu nuen ostatu. Goizero joaten nintzen Euzkalduna tabernara gosari legezko esnearen hartzera, oraindik ez baikenekien "Helicobacter pylori" zer zen, eta ultzera gisuz eta esnez tratatzen genuen, arrakasta gutxiz. Behin nagusiak, Jesusek, txokoan ziren bi baserritar erakutsi zizkidan: "gaskoinez ari dituk". Nik ez nien tutik ulertzen eta menditik Biarnoko muga zeharkatu zuen bizkaitar iheslaria bezala nengoen. "Zer euskara zarratua bajok Iparraldean...". Eta bai. Txarrago zena, ni ez nintzen bizkaitarra, arabarra baino, eta nondik nekike Iparraldekoei zerbait endelegatzeko?

Jesusi esker konplexua zerbait arindu zitzaidan. Hori eta beste gauza asko eskertu beharko dizkiot. Gerlak ekarri zuen Iparraldera, hemen finkatu eta esposatu, eta oinak non zituen oso ongi zekien. Eta badaki, agian urte askotarako.

Baina despistea ez da berehala sendatzen, eta berezitasunak baino lehen loturak bilatu behar nituen nik. Bidarteko "La Roseraie" eta Miarritzeko "Les Colonnes" aurkitu nituen: gure ama gerla garaian ibili zen Euzko Jaurlaritzako ospitalean, uniforme ederra eman zioten eta neska gaztea, gustatzen zitzaion terraza batean jarri eta lagunekin solasean Bitoria baino zabalagoa zen mundua ikusi.

Etxekoen urratsetatik ez oso urrun, Baionan ibili nintzen Sabin Aranaren hatzetan: bizi zen etxea eta ikasi zuen kolegioa aurkitu nituen. Harro. Gero, beste herbesteratu batengana joan nintzen bisitan, Andoni Urrestarazurengana. Beitu, zer kasualitatea, beste arabar bat, gure aitaren lagun eta irakaslea. Euzko Jaurlaritzaren egoitzan zegoen idazkari, Alsace-Lorraine bulebarrean. Etxea ederra zen, eta ikurrina goiko leihoan, baina sartuz geroz konturatzen ginen soilik teilatu azpiko ganbara zeukatela, selaurua apala, txiki eta estua; Gonzalo Nadiz bermeotarrak zeukan ordezkaritza, eta, nahi izanez gero, "euskal herritar" bezala identifikatzen gintuen papera ematen zigun. Atsegina, bai, baina EHNA bezalako zerbait, nihil novus sub sole, antzeko balorearekin: bihotzean zimiko.

Urrestarazu Santi Izpirituko herriko etxea izan zenean bizi zen. Sabin Aranaren "Obras Completas" utzi zizkidan, tomo mardula, eta Txillardegik erran zidan "horrek hirekin ez dik nahasmen onik egingo". Arrazoia zuen.

Urrestarazuk xehetasun asko eman zizkidan Iparraldeko euskara misteriotsu hartaz, orain bai euskaraz eta ez gaskoineraz, batez ere ahoskatzen duten "h" madarikatuaz, bera bezalako sabindar zintzoarentzat soinu alferra bezain arrotza. Hari ere asko zor diot. Amnistiarekin Bitoriara itzuli zen, bere izena, "Umandi", eman diote Ikastola bati, eta uste dut arreba oraindik bizi dela, agian ere luzaz.

Baina, ez ahaztu, ETAko militante bezala heldua nintzen, eta Arabako ildoetatik sudurra atera behar nire adineko abertzale gazteekin kaka nahasteko. Egin genuen bai, adibidez Uztaritzeko ekitaldi batetik jalgi ginen dena harrabots "Ez dok amairu" taldeak bere aurkezpen guztiak frantsesez baizik egiten ez zituelako. Haien taldearen lagun batek bota zidan "segur nauk bizardun horrek gero tabernan frantsesez baizik ez duela egingo!". Mila esker gure defentsan altxatu zen Manex Pagolari, eta, berriz ere, guttiago pipa dezan gomendatuko diot. Aretotik atera ginen dozena, abertzale sutsuak eta gorri-gorriak ginen, besterik ez baitzen posible 1968ko udaberri hartan... Kristiane Etxaluz, André Galant, Paul Etxemendi zena,... zenbat ez nuen zuekin ikasi. Lehen, errespetua, zuen bideko errespetua. Eta gero zuentzat hain ebidenteak ziren gauzak, Pariseko intelektual eta aktibisten ezagutzak emanak. Alta, gauza batzuek oraindik ulertu gabe gelditu zaizkit... Senpereko bestetan Kristianek erran zion nardatzen gintuen euskaldun zahar eta eskuindar bati : "Hago, hago... hire semea gurekin diagu!" Eta ni harrituta, neska gazteak gizon zaharrari toka, ... bueno, orain Nine Goihenetxek adierazi digu nolakoa den xiberutarren tratamendu familiarra, baina nik ez dakidana beste zera da, alegia ea gurekin zegoen seme hori non den orain, Kristiane gazteak baino askoz boz abertzale gehiago biltzen ez baitugu zahar okitu guztien artean.

Baitezpada, arrakasta eskasa da, baina ez gure gogo faltaz. Lagunen artean "Ipar Euskal Herriko egoera iraultzaileaz" txosten bat ondu genuen, ez oso ona... Gora litoteak! Marx irakurtzen ari ginen, baina, 68ko zirimolan, gure (edo bederen, nire) ibilbide intelektuala arrunt baldintzatu zuten "Hari-Kiri" astekariaren alprojen eragina nabaritzen hasia zitzaigun. Edo behar bada beraiena zen bidea, eta damu dut konturatu ez ginelako: Frantzia osoa ipurdiz gora zegoenean, Baionako Herriko Etxea okupatu behar izan genuen, leiho handitik ikurrina jalgi, eta estaturik gabeko independentzia aldarrikatu, euskaldun guztientzat Eskiulatik Gauberaino. Irriz eta bromaz aipatu genuen, parada galdu eta Historiak ez gaitu barkatuko.

Ah! Lehenengo kolpez Gaubea non den dakien irakurleari, besarkada bat. Araba, omen, beti zazpigarrena...

* Emilio Lopez Adan medikua eta idazlea da