Hondarribiko aireportuaren ondotik zuzen abiatuz, 2 kilometrotan monumentu aberatsak dituen Irungo erdigunean sartuko gara. Berau zuzen zeharkatuz, lehenbizi Behobiarantz eta gero San Martzial-Aiako Harrirantz abiatuko gara. Lehenengo, Irundik irten eta ezkerrera desbideratuko gara, Txingudiko bista bikaina eskaintzen digun San Martzial baselizara igotzeko.
Ikuspegiaz gozatu ondoren, itzuli eta ezkerrerantz Aiako Harrira hurbilduko gaituen errepideari jarraituko diogu 69. kilometroan Aiako Harria ikusgarria gure artean agertzen den arte, Bertako gailurretara iristeko abiapunturik onena 3 kilometro gehiago eginda harrapatuko dugun Ingelesaren gaztelua izeneko parajea da. Jaitsieran mendia miresteko hainbat behatoki natural aurkituko duzue. 3,5 kilometro geroago Oiartzunen sartuko gara. Laster enparantzaren ondotik pasatu eta bidegurutze hirukoitzean erdiko bidea hartuz zeharkatuko dugu herria.

Artikutzara joan nahi baduzue, hortik 2 kilometrotara ezkerrera jo, Iturriotz-Altzibar norabidean, eta beti zuzen jarraitu, Oiartzungo azken bidegurutzetik 14 kilometrotara Bianditz lepoa harrapatzen duzuen arte. Hortik aurrera Artikutzako orubeari sarrera ematen dio baserriraino 1,5 km. besterik ez zaizue falta. Hori bai, bertan sartzeko Donostiako Udalaren baimena eskatuko dizuete.
Bianditz gaina baino kilometro bat lehenago ezker-beherantz Oianlekuko harrespilak bisitatu, eta Bianditzeko gailurrean bista politak ikusteko aukera izango duzue. Orubean bertan (Nafarroan kokatua, baina 1919an Donostiako Udalak erosia) pagadi ederraren artean haritz franko ere ikusiko duzue, Udalak jarritako beste zuhaitz mota askoren artean.
Berriz ere Oiartzungo bidegurutzean (117. km.) zuzen segi, eta 700 metrora ezkerrera abiatuko gara (Alcampo hipermerkatuaren ondotik) eta 8 km. barru «sagardoaren hiriburura» iritsiko gara, Astigarragara. Sagardotegiez gain, herrian monumentu baliotsuak ditugu, hala nola, Jasokundeko Andra Mari eliza (XIII. mendea), atxikiriko Murgia jauregia eta Plaza Etxe, Goikoetxe, Bortaene eta Artola jauretxeak.

Herritik irten eta errepide nagusia ezkerrerantz hartuz, Ergobia pasatu ostean Hernaniko ateraino ailegatuko gara, baina bertan sartu aurretik beste ihesalditxo bat proposatzen dizuegu, ezkerrera Goizuetarako bidea hartuz.
Urumea ibaiaren eskuinaldearen ondotik doan errepide polit honetan zehar lehenbizi Fagollaga auzoa igaroko dugu, eta laster Ereñotzu. Nafarroan sartu aurretik pasako dugun Hernaniko azken auzunea Pagoaga da.
140. kilometroan Nafarroan sartu eta paisaia are ederrago eta basatiagoa bihurtzen da, Organbideko benta eta Izkibi kanpina atzean utziz Goizuetaraino ailegatzen garen arte (155 km.). Alde guztietatik baso ederrez inguratua, herri atsegin honek erakusteko moduko hamaika xehetasun du: XVI. eta XVIII. mende arteko etxe zahar dotoreak, Santa Maria eliza gotikoa, Erdi Aroko zubiak eta dorretxeak, ermitak... Errepide berberetik itzuliz (ez zaituzte aspertuko), ibilbidea Hernanin bukatuko dugu.

Hainbeste urtetan muga-hiri izan den hau, kokapen estrategikoa dela-eta, aspaldian populatzen hasi zen, erromatarren garaitik gutxienez. 1203an agiri batean lehen aldiz agertzen denetik, 1766an Hondarribiarekiko independentizatu eta hiri bihurtu zen arte, bizilagunekin liskarrak ugariak izan ziren.

Kokapena zela-eta, hiriak eraso eta suntsipen asko ezagutu zituen. Lortutako garaipenik handiena 1522ko San Martzialekoa izan zen. Eta, nahiz eta 1659an Faisaien irlan Pirinioetako Bakea sinatu, honek ez zuen luzaro iraun. Beste garaipen handia 1813koa izan zen, San Martzialeko bigarrena eta frantziarrak botaz Independentzia gudari amaiera eman ziona. Karlistadek eta Gerra Zibilak ere eragin handia izan dute hirian.

Bisitaldia Luis Mariano izeneko lorategan hasiko dugu, Frantzian izen handia lortu zuen kantariari eskainia. Bere parean, Colon pasealekua zeharkatuz Zabalgune plaza dugu, musika kioskoarekin. Beste aldean dugun Argentinako Errepublika kalean eskuinera eta handik gutxira Iparralde etorbidetik ezkerrerantz eginez Gernikako Arbola plazara iritsiko gara.
Hemen berriz ere eskuinerantz, Tadeo Murgia kaletik Santiago kalea harrapatuko dugu, hiriko zaharrenetakoa eta amaieran Junkaleko Andra Mari eliza nagusia ikusiko dugu. 1606an amaitua, 100 urteren ostean, gotiko zaharra eta euskal Berpizkundeko gotikoaren elementuak nahasten dira. Barruan, Ama Birjinaren irudia duen erretaula nabarmentzen da.
Elizaren atzean beste hiru plaza edo parke datozkigu segituan, Juncal, Sarjia eta Urdanibiakoa. Azken honen alde batean Urdanibiako antzinako ospitalea ageri zaigu. Plaza zeharkatu eta izen bereko kalea segitzen baduzue Ama Xantalen baseliza-museora iritsiko zarete, 20 mendetan zehar gurtze-toki , erromatar aztarnategi eta Gipuzkoako X. mendeko eliza bakarra. Gaur egungo eraikina XIV. mendekoa da.
Urdanibiara itzuli, zeharkatu eta San Martzial kaletik ezkerrera eginez, izen bereko plazan San Juan Harria zutabea behatu ahal izango dugu, goian 1850eko estatuaren azpian armarri batzuk dituen (Austriako etxea, Gipuzkoa, eta Irungo Unibertsitatearenak izan daitezke) marrakatutako oinarria. Aurrealdean, 1763ko arkupedun Udaletxea dugu.
Zutabearen beste aldean Eliza kalea dago, eta bertan, Arbelaizko jauregia, sendi garrantzitsu honen etxe eta pertsonaia garrantzitsuen ostatu izandakoa. Atalde barrokoa azpimarratzeko modukoa da. Berriz ere San Juan Harria zeharkatuz, Kale Nagusitik (Zabaleta etxe dotorearen aurretik) Aureliano Galiano lorategietara iritsiko gara, hasi garen lekutik oso gertu.

Hamaikatxo izen dituen eta hainbat lekutatik ikusgai den granitozko mendizerra hau Gipuzkoako zaharrena da eta hiru haitzarrek osatzen dute: Irumugarrieta, Txurrumurru eta Erroilbide. Beren azpian, erromatarrek lantzen hasitako meategietako galeriak, leizeak, pasabideak, monolitoak ageri dira.

Alde zaharra eta plaza aldea (Gudarien enparantza, San Juan parrokia eta udaletxea) dira interesgarriak. Esaterako, udaletxearen aurrealdetik irteten den kalea lorez beteriko balkoi eta etxe bilduma ederraz jantzita aurkituko duzue. XVI. mendeko San Juan elizak barneluzego bakarra du, gurutze latindar plantan egina. Udaletxea XIX. mendekoa da, aurrekoa II. Karlistadan suntsitu zutelako. Hiria mendean hartzen duen Santa Barbara gotorlekua II. Karlistadan altxatu zen, bertako ermita berriagoa bada ere.