Han-hemenka entzun da Hizkuntzen Urte Europarra dela 2001 urtea. Baina zer da zehazki urte hori? Zer dakar euskararako? Onurarik bai? Eta Europako gainontzeko hizkuntza gutxituei? Zein da euren egoera gurearen aldean? Zein haizek jotzen du Bruselan?

EBLULek (Europako Hizkuntza Gutxituen Bulegoak) 40tik gora hizkuntza zenbatu ditu Europar Batasunean bakarrik eta eztabaida geroz eta biziagoa da. Euskaldunok bizi osoa eztabaidatzen dihardugun gaia heldu da Bruselara; ez zehazki hizkuntza gutxituen haritik, baina bai hizkuntzen oinarrizko betebeharrak eraginda: komunikazioa izaki mintzairaren zentzua, zelan gauzatu egun hamaika eta zenbait urtean hogeitik gora hizkuntza ofizial izango dituen Batasuna, gurea bezalakoak ahaztuta ere?
Globalizazioak ingelesaren nagusigoaren aurkako jarrera sortu du Europan, eta horren zipriztinak baliteke hizkuntza gutxituetara iristea. Baina argi dago Alemania, Frantzia edo Espainiaren xedea euren estatu-hizkuntzetara mugatzen dela, eta gainontzeko estatuek ahal beste egingo dutela eurenak ere behar duen txokoa izan dezan, bigarren taldean besterik ez bada ere.
Hizkuntza gutxituen inguruan berebiziko eztabaida dago. Bojan Brezigar Europako Hizkuntza Gutxituen Bulegoko presidenteak gaiari aurre egiteko historikoki egon diren jarrerak hainbat multzotan bereizi ditu: gutxiengoen desagerpen fisikotik (naziek, Stalinek edo Bosnian jazoa) hizkuntza bultzatu eta normaltzeko neurrietara arte mila jarrera daude erdibidean: errepresio bortitza eta asimilazio behartua (Francok edo Mussolinik); askatasuna bai, baina eskubiderik ez (Frantziaren kasua, askatasun indibidualaren ustea, baina gero hizkuntza bakarra da, patois kontzeptua errotuz); ustezko babesa, zenbait laguntza emanez baina ondare den neurrian begiratuta, hizkuntzari erreparatuz hiztunei eta euren lurraldeari beharrean; eta azkenik, erabateko babesa eta eskubide aitorpena, suedierak Finlandian bizi duena adibidez.
Urte luzez hizkuntzei bizkar eman dieten estatuen baitan jarrera aldaketa nabarmena igarri dute adituek aspaldion, Grezia salbu. Estatu helenikoak gutxiengo turkiarrari eskubide gutxi batzuk onartzen dizkio eta gainontzekoei (albaniarrak, eslaviarrak eta latinoak) ezer ez. Aurten bertan urte eta erdiko espetxe zigorra ezarri diote aromunioaren (Balkanetako hizkuntza erromanikoa) bultzatzaile bati, «gezurrezko» informazioa hedatu duelakoan. EBLULen argitalpenak ziren informaziook.
Frantzia eta Italia zentralisten jarrera aldaketa nabarmentzen dute gehienek, oraindik ustezko xedea erakutsitakoa baino gehiago den arren. Europako hizkuntzen kartaren berrespena etenda dauka Frantziak adibidez, eta berretsi dutenengan ere aurpegieraren atzetik kasu zehatzak hizkuntzen aurkakoak dira sarri: Nafarroa nabarmen, Espainiak berretsi baitu, Alemanian ere sorabiarrek euren eskubideak ez direla betetzen salatzen dabiltza Batasunaz geroztik, eta Erresuma Batuak Eskoziari autonomia eman arren, badirudi Edinburgoko gobernuak galdutzat jotzen duela gaelikoa.


Koldo Gorostiaga EHko europarlamentariak eta Gorka Knörr EAko europarlamentari ohiak argi daukate Hizkuntzen Urteak zerikusi gutxi daukala euskara bezalako hizkuntza gutxituekin. "Ekimena Europako Kontseilutik dator eta aurreikusi zuen hizkuntza gutxituen presentzia, baina Europar Batasuneko erabaki gunetik beto zuzena jarri zuten" dio Gorostiagak, eta azken idatziari ezetza azaltzen du:"Hainbat gauza onargarri zeuden proposamenean, baina hizkuntza gutxituen arrastorik ez. Plenoaren bezperan eztabaida izan genuen, esan ziguten gure emendakinak ez zirela onartuko, talde popularrak eta sozialistak borondate zehatza zeukaten, ez zuten konturatu gabe egin".
Knörrek dioenez programaren izpiritua hizkuntzen ikasketen garrantzia gizartearen kontzientzian sartzea zen, "eta diru laguntzetan, Batasunaren hizkuntz ofizialak eta ‘estatuek erabakitakoak’" zeuden. Ondorioz, "zenbait estatuk gutxituei bizkarra eman die - frantsesak, esaterako- eta beste batzuek bigarren mailan utzi dituzte -espainolak, adibidez. Horixe da Europako Batasunaren arazorik larriena, estatuen batasuna besterik ez baitu islatzen. Parlamentuko presidente Nicole Fontainek esan zidan finlandierak edo lituanierak, hizkuntz ofizialak izateko aukera zeukatela ‘estatu hizkuntzak zirelako’, katalanak edo euskarak ez, ordea. Hau da, gaur egun euskararen ofizialtasuna lortu ahal izateko, estatu independentea izatea da aukera bakarra".
EBLULen arabera berrogeitik gora hizkuntza gutxitu daude Europako Batasunaren mugen barruan. Jatorrizkotzat jotzen direnak dira, eta multzo zabala osatzen dute: batetik, gaelikoa, katalana, frisiera, bretoia... dira ezagunenak guretzat, arreta gehien eman ohi diegunak, egoerak euskararen antzeratsuenak direlako sarri; hizkuntza handiak ere gutxituak dira askotan auzoko estatuetan, horiek eskubideak babestu samar dauzkate eta ekialdeko estatuetan ohikoak diren gutxiengoak dira; azkenik, dialekto-hizkuntza eztabaida dago sarri. Mintzairez dihardugula, ez dago beti muga zehatzik, inoiz aipatutako esaera ez bada: dialektoak armadarik gabeko hizkuntzak direla, alegia. Hiru taldeoz gain, inor gutxik erreparatu dion taldea dago, jatorrizkoak ez diren hizkuntzak alegia, etorkinek ekarritakoak baina zenbait leku eta auzunetan zabal mintzatuak: arabiera, turkiera, kurdua, hindia...
Atzean utzi dugun mendeko aurrerapausoek, heriotza ekarri diote hainbat hizkuntzari, eta estatu-hizkuntza eta gutxituen arteko tartea inoiz baino zabalago egin dute. Badirudi gainera, etorkizunerako rolak onartuta daudela, eta biziko badira, euren lekuan egin beharko dutela, hizkuntza handiaren garapena amestu barik.
Europatik hizkuntzekiko antzematen zaion jarrera aldaketari horrela erreparatzen dio hainbatek. Garai bateko mespretxu eta errepresioen atzetik zaindu beharreko altxorrak direla, ondarea alegia. Koldo Gorostiagak eutanasia estrategia deitzen dio, "ahalik eta gutxien geldi daitezela, eta daudenak ahalik eta ahulen, baina ez inork hil dituelako, prozesu naturala bailitzan baizik". Frantziako gobernuaren jarrera aldaketa kokatzen du hor, "neutralak balira legez, Ziburuko kasua bezala, ustez ez daude ez kontra ez alde baina gero eztena dator".
"EBLUL baliabidez oso eskasa da, botere eta diru gutxi dauka, ezagunak dira eta garrantzia alde horretan dago, baina praktikan ezer gutxi" dio Gorostiagak, kritiko. "Hizkuntzen alde dauden arren, funtsean eutanasia onartzea da, gure burua hiltzea ahalik eta heriotza gozoenean".
Euskararen lekua eztabaidatzerakoan, hobeto ikusten ditu gailegoa, portugesaren ondoan egonik, eta katalana, "danieraren edo suedieraren pare. Galesa, eskoziera, irlandera larri daude eta bretoiera egoera horretatik irten ezik urte gutxira eutanasia gauzatu egingo da".
Gorka Knörrek, aurrerapauso gehiago gura lituzke, "Hizkuntz Gutxituen Ituna aurrerapauso txiki bat da, hizkuntz gutxituen babes eta sustapenaren kontzientzia zabaldu baita Europan. Etikoki oso garrantzitsua da, baina formalki ez digu gehiegi laguntzen".

. Europako Batasunak hizkuntzen gaian kontu handiz dihardu. Nizako Itunean adibidez, oso garrantzitsutzat jo den oinarrizko eskubidea sartu zuten, irakurrian ahul samarra ematen duen arren "hizkuntza askotarikotasuna onartzeak".
Hizkuntza oinarrizko eskubidetzat hartuta, hiztunon eskubideak zehaztu, betearazi eta egiten ez den kasuetan zigortzeko gaitasuna, egun, utopia hutsa da. Estatuek ekonomikoki subiranotasuna maila batzuk eman dizkiote Batasunari, baina ez dirudi dagokigun esparruan euren eskutik kanpo ezer uzteko prest daudenik. Eta sarri prozesuak zein neurritan doazen ikusita, transmisioa etenda, hizkuntza inon ageri ez dela eta erabateko diglosian, badirudi neurriok inoiz adostuz gero, gehienentzat beranduegi izango dela.
Salbuespena ekialdeko estatuak dira. Txekiari, Hungariari, Estoniari... gutxiengoen eskubideak zaintzeko ahalegin berezia eskatu diete Bruselatik, Batasunean sartu gura badute. "Ekialdeko herriei ez litzaieke utziko egiten Nafarroako gobernuaren erreforma hori" dio Knörrek. Hain zuzen ere, Hamabostek etxean egiten ez dutena egiteko eskatzen diete. Hor itxaropena dauka Gorostiagak: "Engaiamendu zehatzak eskatu dizkiete eta laster EBko kide izango dira. Jadanik kide direnen borondate ezak, berrien urrats zehatzekin topo egitean, baliteke berrien giroak zaharrak ere zerbaitera bultzatzera. Baina ordurako askorentzat berandu izango da eta ondoen borrokatzen direnek bakarrik eutsiko dute". CIEMEN (Centre Internacional Escarré per les Minories Etniques i les Nacions) elkarteko zuzendari Aureli Argemí katalana uzkur da horren gainean: "Independentzia lortu duten herriekin legez gertatuko dela uste dut, lortze bidean daudenean elkartasuna denekin, baina behin lortuta, status berri horretan, ahaztu zer izan diren eta nortzuk izan zituzten lagun".

Euskaldunok hortaz, ezin ote dugu itxaropenik izan Europan? Erantzun ugari daude, baina argi dago eman ezean Europatik hartzeko lar ez dagoela. Lobby lana garrantzitsua dela uste du Aureli Argemik: "Medioetan, irakaskuntzan ez gara existitzen eta gure esku dago, dirua eta publizitatea behar da... Kataluniak hobe egin zezakeen baina zerbait egin du, eta Euskal Herria atentatuengatik ezagutzen dute, baina ez hizkuntza berreskurapenean egindako lan eredugarria, ikastoletan adibidez. Eta ondo dago ezagutzea, txarto egindakoak ere bai". Gizarteak ez eze, gobernuek egin beharreko lana dela uste du Argemik.
Baina kontua da, irakasteko -eta ikasteko- hainbeste izaki, Europako taldeetan gutxi gaudela euskaldunok: EBLULek bulegoak Bruselan eta Dublinen dauzka, Mercatorren hiru sailak berriz (legeria, irakaskuntza eta hedabideak) Katalunian, Frisian eta Galesen daude. Erakundeotan diharduen lan taldeari begira, tarteka baino ez dira ageri euskaldunak.
Beste aldean, EA adibidez EFA, Europako Aliantza Libreko kide da. Gorka Knörr izan ohi du ordezkari: "Eskozia, Gales, Frisia, Bretainia, Alsazia, Tirol, Korsika, Galizia, Katalunia, Sardinia, Sizilia, Mazedonia eta beste zenbait herri daude ordezkaturik eta bakoitzak egoera linguistiko berezia dauka. Herrien Europa eta hizkuntzak dira EFAko alderdi eta ordezkarien artean kausitu daitezken gai eta lotura nagusienak". Baina bat dator euskaldunok Europarekiko lotura gutxi dugun iritziarekin: "Europar sentimendua gehiago sakondu beharko genuke. EAn uste dugu gaia serioski hartu behar dela eta, horregatik, defendatu dugu europar arazoetarako saila sortzea, eta atzerriko politika egiteko orain arte erabili ditugun moldeak aldatzea, medioak eta dirua jarriz. Independentzia nahi badugu, gaurdanik hasi behar dugu azaltzen eta demostratzen zertarako eta nolakoa nahi dugun".
Batasunak Europan daukan ordezkariak bestelako arrazoi batzuk ere ikusten ditu: "Nazioartean portaera ahula daukagu, baina garai batean, EKBren eskutik gure ekarpena bakarra zen euskararen komunitatetik, Euskal Herritik. Gaur estatuka ageri da, Iparraldea Frantziaren barruan eta Espainian Hegoaldekoak, eta euskaldunontzat bizkaitar bat soilik dago, baina EAEren izenean. Katalanen aldean oso ekimen ahulak ditugu"