GIZAKIAREN GERIZAK HARTU DU BASOA
Azken milioi urteetan gure basoen mugak nabarmenki aldatu dira klima aldaketen eraginez, klima tropikaletatik glaziazioetara. Gaur egun ikusten ditugun baso landareak, historian zehar ingurugiro aldaketa hauek guztiak eragindako eboluzioaren emaitza dira. Azken 5.000 urteetan klima hoztuz joan da, baso-espezie berriak agertu direlarik, besteak beste hain adierazgarri dugun pagoa.
Aro honetan, gizakia, basoa bere onurarako erabiltzen hasi zen, zura lortzeko, herriak edo landa soroak eraikitzeko, bideak, bazkalekuak, hasera batean suaren bidez, gero aizkorarekin ekiñez eta azkenik makinariaren bidez basoa erasotuz. Erromatarren etorrerarekin batera, gaztainondo edo pinazi-pinuak bezalako baso-espezieak sartu ziren.
Murgil gaitezen apur bat antzinako paisaiak zirenetan; Gipuzkoa, Bizkaia, Ipar Euskal Herria eta Nafarroa iparraldean haritza, gaztainondoa eta ametza ziren nagusi 1.000 metro bitarterarte, beti ere pagoa tartekatuta. Pagadi sendoak topa genitzakeen 800 metrotatik gora eginez, eta altuera hau gaindituz pinua eta izeia bateratuak. Bigarren mailako zuhaitz mota hauek ere topa genitzakeen; lizarra, urkia, zumarra, astigarra, haltza eta sahatsa. Araba eta Nafarroan zuhaitz nagusienak artea, miter txuria eta ametza ziren; goi mendietan berriz pinua, pinu beltza eta izeia.
Aro berrian basoaren ustiapena dela eta, 3 baso moeta bereiziko ditugu zuhaitzek jasandako mozketaren arabera izendatuko ditugunak: Txaradia, enborra azpi-azpitik mozten denekoa, denborarekin enborrari adar multzoa ateratzen zaio, 12-15 urteko epean mozten joango gara, egurrikatza egiteko balio duelarik, hau beti ere burdingintzarekin loturik egongo da. Tantaidia ezagutzen dugu bestalde, zuhaitz luzeak dira eta normalean 60 edo 100 urteren buruan mozten ziren. Batez ere itsasuntziak eta etxeak egiteko erabiltzen zituzten. Bada hirugarren baso moeta «modorrak» edo zuhaitz-motzak osatzen dutena, 8-10 urteko epean mozten ziren, lurretik 3 metroetara, abereak kimu berrietara irits ez zitezen. Modorrak beraz, abelzantzaren, burdingintzaren eta ontzigintzaren beharrak asetzeko sortzen ziren, denak aldi berean.
Azken urteotan espezie berri ugari ikusi ditugu gure basoetan, beti ere produkzio azkarra lortzeko helburuarekin landatutakoak: intsignis pinua, larizio pinua, makala, douglas izeia, haritz amerikarra edo alertze japoniarrak ... Baina honek guztiak baso artifizialak sortzera eraman gaitu egur eskaera handituz joan den heinean.
Bada azken aldian gure basoak erabat aldatu dituen zuhaitz espezie ezagun bat, Intsignis pinua (Pinus radiata) delakoa, pinu hau nonahi aldatua dago. Honek beste behin ere monokultiboaren ondorioak agerian utzi ditu:
- Batez ere biodibertsitatearen murrizketa. Murrizketa hau bikoitza dela esan genezake, zuhaitz eta bestelako landare aniztasuna bortizki gutxitzeaz gain, baso izaeraren galera eman dela esango dugu. Alegia, mendien birpopulazioek, zuhaitz masa bat osatzen dutela, ez basoa.
Jakina denez, honek basoaren menpe bizi den faunan eragin zuzena izango du, zehazki bertan gordetzen diren basapiztien habitata erabat mugatua izango da.
- Baso gaixotasunak ugaldu eta erraz zabaltzea eragin du. Gainera, izurriteei aurre egiteko produktu kimiko kaltegarrien erabilera bultzatu da.
- Suteen arriskua handitzea eragin du.
- Paisaia balorearen gutxitzea ekarri du eta horrekin batera, makinariaren sarrerak pistak eraikitzea,deforestazioa...
Alde batetik, atmosfera garbitzen du, CO2 hartu eta oxigenoa aireratuz. Ur edukia erregulatzen du, ura sustraien artean gordez iturburuak ez dira urte osoan agortuko. Baso estaldurak higaduraren eragina ekiditen du.
Bestalde, gizakiak basoa maila ezberdinetan ustiatu du; egurra eta egurrikatzaz gain, medikuntzan erabilitako produktuak, papera egiteko zelulosa, eztia, onddoak, kortxoa, larrua ontzeko taninoak, fruituak, haziak, erretxinak, olioak.... Aipagarria da baita ere ehizaren gordeleku izan dela
Murgil gaitezen apur bat antzinako paisaiak zirenetan; Gipuzkoa, Bizkaia, Ipar Euskal Herria eta Nafarroa iparraldean haritza, gaztainondoa eta ametza ziren nagusi 1.000 metro bitarterarte, beti ere pagoa tartekatuta. Pagadi sendoak topa genitzakeen 800 metrotatik gora eginez, eta altuera hau gaindituz pinua eta izeia bateratuak. Bigarren mailako zuhaitz mota hauek ere topa genitzakeen; lizarra, urkia, zumarra, astigarra, haltza eta sahatsa. Araba eta Nafarroan zuhaitz nagusienak artea, miter txuria eta ametza ziren; goi mendietan berriz pinua, pinu beltza eta izeia.
Aro berrian basoaren ustiapena dela eta, 3 baso moeta bereiziko ditugu zuhaitzek jasandako mozketaren arabera izendatuko ditugunak: Txaradia, enborra azpi-azpitik mozten denekoa, denborarekin enborrari adar multzoa ateratzen zaio, 12-15 urteko epean mozten joango gara, egurrikatza egiteko balio duelarik, hau beti ere burdingintzarekin loturik egongo da. Tantaidia ezagutzen dugu bestalde, zuhaitz luzeak dira eta normalean 60 edo 100 urteren buruan mozten ziren. Batez ere itsasuntziak eta etxeak egiteko erabiltzen zituzten. Bada hirugarren baso moeta «modorrak» edo zuhaitz-motzak osatzen dutena, 8-10 urteko epean mozten ziren, lurretik 3 metroetara, abereak kimu berrietara irits ez zitezen. Modorrak beraz, abelzantzaren, burdingintzaren eta ontzigintzaren beharrak asetzeko sortzen ziren, denak aldi berean.
Azken urteotan espezie berri ugari ikusi ditugu gure basoetan, beti ere produkzio azkarra lortzeko helburuarekin landatutakoak: intsignis pinua, larizio pinua, makala, douglas izeia, haritz amerikarra edo alertze japoniarrak ... Baina honek guztiak baso artifizialak sortzera eraman gaitu egur eskaera handituz joan den heinean.
Bada azken aldian gure basoak erabat aldatu dituen zuhaitz espezie ezagun bat, Intsignis pinua (Pinus radiata) delakoa, pinu hau nonahi aldatua dago. Honek beste behin ere monokultiboaren ondorioak agerian utzi ditu:
- Batez ere biodibertsitatearen murrizketa. Murrizketa hau bikoitza dela esan genezake, zuhaitz eta bestelako landare aniztasuna bortizki gutxitzeaz gain, baso izaeraren galera eman dela esango dugu. Alegia, mendien birpopulazioek, zuhaitz masa bat osatzen dutela, ez basoa.
Jakina denez, honek basoaren menpe bizi den faunan eragin zuzena izango du, zehazki bertan gordetzen diren basapiztien habitata erabat mugatua izango da.
- Baso gaixotasunak ugaldu eta erraz zabaltzea eragin du. Gainera, izurriteei aurre egiteko produktu kimiko kaltegarrien erabilera bultzatu da.
- Suteen arriskua handitzea eragin du.
- Paisaia balorearen gutxitzea ekarri du eta horrekin batera, makinariaren sarrerak pistak eraikitzea,deforestazioa...
Basoak hamaika onura eskAintzen dizkigu.
Alde batetik, atmosfera garbitzen du, CO2 hartu eta oxigenoa aireratuz. Ur edukia erregulatzen du, ura sustraien artean gordez iturburuak ez dira urte osoan agortuko. Baso estaldurak higaduraren eragina ekiditen du.
Bestalde, gizakiak basoa maila ezberdinetan ustiatu du; egurra eta egurrikatzaz gain, medikuntzan erabilitako produktuak, papera egiteko zelulosa, eztia, onddoak, kortxoa, larrua ontzeko taninoak, fruituak, haziak, erretxinak, olioak.... Aipagarria da baita ere ehizaren gordeleku izan dela
EUSKAL HERRIKO BASOAK
Gaur egun, Euskal Herrian topa ditzakegun baso mota hauek aipatu nahi izan ditugu euren garrantzia ekonomiko, historiko zein ekologikoari begiratuz. Hala ere, kasu askotan, zaila izan ohi da zuhaizti bat izendatzean zein zuhaitz espezie nagusitzen den zehaztea.
GAZTAINDEGIAK.
Gaztainondoen fruitua gizaki zein animalientzat elikagai preziatua izan da. Beronen jatorriarekin nolabaiteko eztabaida dago, erromatarrek ekarri ote zuten edo ez; edozein modutara espezie honen hedapenean lagundu zuten.
Azken mendean espezie honek ia desagertzerainoko beherapena jasan zuen; arrazoiak bi izan ziren, biak ere onddoak eragindako gaitzak dira, Tinta izenekoa eta Txankroa.
Gaztainondoak beste zuhaitz espezieekin nahastuta bizi dira, haritz, lizar edo gereziondo, landare belarkaren artean. Ahabi, txillar edo ainarra, lurtzoru azidoetara hobekien moldatzen diren espezieak lirateke.
Baso mota hauek animali espezie bereziak gordetzen dituzte. Bi aipa genitzake, alde batetik muxarra, negua zuhaitz zuloetan ezkutaturik pasatzen duena eta bestetik katajineta.
BERTAKO HARIZTIAK.
Erdi Arotik zuhaitz ugariena eta erabiliena dugu. Beronen zura oso erabilia izan da eraikuntzan, adarrak egurrikatza egiteko, eta fruitu zein hostoak etxabereak bazkatzeko erabili izan dira. Harizti hauek mendien behe magaletan edo haranen sakonetan dute kokalekua. Hariztiak, pagadiak ez bezala, biodibertsitate itzela eskaintzen dute landaredi zein faunari dagokionez. Hariztietan tartekatuko dira otsalizar, urki edo elorri zuriak, baita landare belarkara ugari ere. Hor nonbait gorderik landa-sagu eta satitsuak ibiliko dira. Sastraka tartean basurdeak ibili ohi dira harrapatzen duten oro barneratuz.
Onddo biltzaileek ondo jakin ohi dute udazken aldera onddorik ederrenak non bilatu.
PAGADIAK.
Pagadiek izan dute lekua gure mitologian eta gure sineskerietan. Esan daiteke basorik bereziena dela, gutxi izango dira pagoaren itzalpean bizi daitezkeen landare espezieak; gorosti, txillar edo ezpela aipagarri ditugu. Hala ere, esanak esan, pagoa bakarrik hazten den zuhaitz espeziea dugu. Bigarren mailako espezie hauek euren bizi-zikloa pagadira moldatua izango dute eta pagoak hostoak atera aurretik bizi-ziklo gehiena osatua izango dute.
Pagadiak gustukoen dituen animalia oreina izango dugu. Bizilekua elkarbanatuz orkatz zein basurdea ageri dira. Gauaren iluntasunean basakatuak ibiliko dira belarriak erne dituztela, inguruan izango direlarik seguruenik azkonar zulakari edo lepahoriren bat ere.
Okilek ere gustuko dute pagadien enborrak zulatzea, isilik ibiliz gero entzun ahal dira baso barnean zulogile hauek