Arabako mendebaldean dagoen natur parke hau 1992an sortu zen. Izendapenak izugarrizko sona eman zion. Hirigunetatik urruti dagoenez, bertako biztanle askok Gasteiz eta Mirandara jo behar zuen mende honen erdialdera. Inguruko herriak erabat hustuta edo erdi hustuta gelditu ziren. Orain, natur parkea dela eta, biztanle asko itzuli da, etxeak konpondu eta bisitariak hartzera. Galduta egotetik, bisitari asko izatera pasa da.
Bitxikeri geologiko nahiz geomorfolokigo ugari biltzen du naturgune honek. Kare-harrizko hormazaharrez inguraturiko bailara zabala da. Erkidegoko sai arre kolonia handiena bertan bizi da. Pinudi, pagadi eta artadiak mendi magaletan, ibarrean berriz, gero eta gutxiago ustiatzen diren larreak.
Ongi adierazitako ibilbidetan zehar txango errazak burutu daitezke eta era guztietako zerbitzuak aurkitu daitezke gaur egun Valderejon.

Bizkaiko hegoekialdea eta Arabako iparrekialdeko eremu txiki bat sartzen dira natur parkearen baitan. Aramotz-Ezkubaratzeko mendilerroa, Mugarra-Anboto mendiak eta Arangioko mendilerroak gailentzen dira inguruotan.
Isurialde kantauriar eta mediterraniarraren arteko banaketa lerroa aurki dezakegu bertan. Interes handiko gunea, bertako paisajea, balio natural, arkeologiko, nahiz kulturalak direla eta.
Inguruko orografia aldapatsua izan arren, giza presio handia jasan du gune honek eta horren adierazgarri dira bertako ikaztegiak, harrobiak, pinudiak eta abar. Euskal Herriko ingurune menditsu guztietan gertatzen den bezala, hemen ere artzaintzak garrantzi handia izan du bertako biztanleen artean.

Bizkaia eta Araba arteko mugan, Iparraldera Orozkoko bailara dago, Ekialdera Arratiako bailara, Hegoaldera berriz, Zuia eta Zigoitiako bailarak eta azkenik, mendebaldera, A-68 autopista eta Urkabustaizko bailara.
Urkiolan gertatzen den moduan, hemen ere, uren banaketa lerroa topa dezakegu. Ingurune karstikoak gordetzen dira bertan. Balio geologiko, geomorfologiko nahiz hidrologiko handiko ingurunea.
Betidanik, abeltzaintza, nekazaritza eta basogintza izan dira jarduera nagusienak ingurune hauetan eta ustiaketa horiei zor zaie, neurri handi batean, gaur egun, ikus daitekeen paisajea.
Aisialdirako gune garrantzitsua bihurtu da eta parkeko zenbait gunetan, giza-presio handia soma daiteke.

Gipuzkoako hegoekialdean, Nafarroako mugan, Bedaio eta Ataun artean kokaturiko eskualdea.
Mendiko larreak dira nagusi, baina pagadi, artadi eta altzadi ederrak topa daitezke inguru hauetan.
Gipuzkoan, mendizaleen erreferentzi nagusia eta hainbat mendizale belaunaldi bertan ibilitakoa da.
Artzaintzak izugarrizko garrantzia izan du naturgune honen historian eta gaur egun ere, jarduera nagusia da berau. Bertako larreen edertasuna artzain eta ardiei zor diegula ezin dugu ahaztu eta ingurune honen kontserbazioan, berebiziko garrantzia du artzaintzak.
Gizakiaren presentzia aspaldikoa da ingurune honetan, horren adierazgarri, bertako aztarnategi sorta.

Gipuzkoako iparrekialdean, Bidasoa eta Urumea ibaien artean kokaturiko natur parkea. Ekialdetik Nafarroarekin mugatzen du.
Geologikoki, interes handiko gunea. Bertan daude Euskal Herriko material zaharrenetarikoak. Mazizo Paleozoikoa dugu, hots, hertziniar orogenia gertatu aurrekoa. Bertako baso gehienak, ustiapen produktibistatik bideratuak daude, dena den, baso naturalagoen arrastoak aurki ditzakegu, Añarbe, Endara eta Oianlekun. Beste ezaugarri aipagarria, mehatze zaharrek osatzen dute, Arditurriko meheak esaterako.

Nafarroako iparraldean, Bidasoa ibaiaren ertzean, Bertizaranako udalerrian kokatua. Iparraldera Etxalarrekin mugatzen du, ekialdera Baztan arte, hegoaldera Bidasoa ibairaino eta mendebaldetik berriz, Bertizaranako lursailekin mugatzen du.
Parkearen baitan, naturaltasun maila handia gordetzen duten basoak daude. 1392. urtean, Pedro Miguel Bertiz-en eskuetan gelditu zenetik, jauntxo asko pasa da bertatik, eta, hain zuzen horregatik, ustiapen txikiagoa izan dute lur hauek. Bertizko jauregiaren inguruetan 1847. urtean sorturiko jardin botanikoa dago.

Nafarroako iparraldean kokatua. Iparraldera Sakanako bailara du, ekialdera, Goñi, hegoaldera Gesalazko bailara, Lezaun eta Abartzuza, eta mendebaldera berriz, Arabako muga.
Artzaintza eta basogintzaren kudeaketa ez dira berriak mendi hauetan. Aspaldiko lanbide hauek, bertako baliagaiak, arrazionalki ustiatuz, gaur egungo paisajearen gurasoak dira. Prozesu luze eta eztabaidatsu baten ondoren izendaturiko natur parkea.

Bizkaiko iparraldean. 22 udalerriren lurrak sartzen dira erreserbaren baitan eta Oka, Mape, Artigas eta Laga ibaien arro hidrografikoek mugatzen dute erreserba.
Mendeetan zehar, bertako gizon-emakumeen jarduerek modelatu duten ingurune dibertsoa. Eremu txiki batean, ekosistema mota ezberdinak aurki ditzakegu. Bereziki garrantzitsuak dira bertako itsasadarra, itsasertza, kantauriar artadia eta aztarnategi arkeologikoak.

Urola eta Oria bailaren artean kokatua. Baso atlantiar, harizti eta pagadiak ugariak dira. Baso-landaketek ere badute bere tokia.
Azalera gehiena publikoa da eta natur parkea izendatu aurretik ere, Gipuzkoako Foru Aldundiak, hainbat azpiegitura zituen bertan. Bertako arduradunen esanetan, batez ere, ingurugiro hezkuntzara zuzenduriko parkea dugu hau. Horretarako prestatua baitago eta urtero makina bat eskola ume igarotzen da bertako instalazioetatik.

Lau hezegune txikik osatzen dute biotopo hau, horietako bi, kubeta endorreikoak dira, ez dute kanpoalderako drenajerik eta normalean ura, euri-uretik besterik ez dute jasotzen.
Baldintza hauek oso ingurune berezia eratzen dute eta landaretza nahiz animalia bereziak topa daitezke bertan.
Migrazio garaian hegazti espezie askoren atsedenleku bihurtu dira aintzira bitxi hauek.

Leitzaran ibaia eta bere ibaiertza dira babesturiko guneak. Hasi Nafarroako mugatik eta Andoaingo herriaren sarreraraino. Ibaiertzeko altzadi eta hariztiak dira, bertako naturaltasunaren adierazgarri, nahiz eta arroa, pinu-landaketa handi bat izan eta inongo babesik ez jaso. Animalia espezie adierazgarrienak muturluze piriniarra (

), bisoi europarra (

) eta amuarraina

) dira.

Zarauzko hondartzako hainbat hareatza eta Inurritzaren bokaleak eratzen dute biotopo babestua. Paduretako ohiko landaretza topa daiteke, ongi zaindutako belardi eta baratzen artean. Ingurune zingiratsuetan ohikoak diren hegazti paseriformeak nabarmentzen dira. Migrazio garain, hegaztien atsedenlekua da.

Gorbeiako natur parkeko mugen barruan kokatuta dagoen biotopoa dugu honakoa. Interes geologiko handiko ingurune karstikoa. Basoan pagadiak dira nagusi, baina mendiko larreak eta harkaitzetako landaretza ere topa daiteke. Bisitari ugari jasotzen du ingurune honek eta oso ezaguna da inguruko mendizaleen artean, Axulargo begia eta bere ingurunea.

Antoine Abbadia (1810-1897) zientzialari, bidaiari, astronomo eta euskaltzaleak utziriko ondarea babestea du helburu. Hain eremu txikian bost ekosistema topa daitezke; mareartekoa, itsas labarrekoa, landa, basoa eta larreak. Hegazti migratzaileentzat, atsedenleku garrantzitsua eta udazkenean eta udaberrian, hegazti ugari beha daiteke.

Arabako mendialdean dagoen natur parkearen kontserbazio egoera nahiko ona da, gizakiaren eragina oso txikia izan baita. Izki ibaiak ildaskaturiko lautada garai bat da. Ezbairik gabe, parke honetako harri bitxia, 3.500 hektareatako ameztia da, berau baita, zuhaitz espezie honek Europan eratzen duen basorik handiena. Basurdea ere nahiko ugaria da Izkin, hori dela eta, bertako arduradunek, parkearen logotipoan bi basurde ezarri zituzten.