Liburuko mamia ikusita Moyano Legea ezinbertzekoa gertatzen da aipatzea. 1856an paratu zuten ibilian eta 1970 urtera bitarte iraun zuen. Espainiar estatu osora zabaldu zuten eta bertan zehazten ziren irakaskuntzaren arloan Estatuak zituen eskumen guztiak. Hezkuntza lengoaia bakarra gaztelania beharko zuela izan zen legearen ondoriorik latzena; euskara bezala, estatuko bertze hizkuntzarik existitzen ez zirela sikiera.
1876an Foruak galdu zirela gogoratzen du Atxak, eta ondorioz irakaskuntza arrotzago agertu zitzaiola euskarari. Horrela, irakasleak izendatzeko eskubide osoa zuen Estatuak, eta hizkuntzarekin inongo harremanik ez zuten irakasleak igorriko zituzten Euskal Herriraino. «El Imparcial» egunkariak horrela izkiriatzen zuen bere orrialdeetan: «Foruak kentzea ez da nahikoa; orain euren hizkuntza kendu behar diegu».

Ikastolen aitzindariak Euskal Eskolak izan ziren, hauekin uztartu baitziren lehendabizikotz euskara eta irakaskuntza. Iluna madarikatzen baino, hobe zela kandelak piztea zioten ordukoek. Hiru urte zabalik iraun zuen euskara ikastetxea ireki zuen horrela Resurreción Maria de Azkuek, 1896an.
Giroa sasoian zegoen, eta 1906 urteko apirilaren 24an lau Diputazioek egin bileran Euskaltzaindia sortzeko asmoa agertu zuten, beranduago mamituko zelarik. Gero, 1908an Bilboko Plaza Berriko Euskal Eskola eta 1914an Colon de Larreategikoa jarri ziren martxan, luzerako iraun ez bazuten ere. Hasiera ttikia izanagatik, Atxak garbi azpimarkatu nahi ditu egitasmo biak, «

».

1931 eta 1936ra bitarte sortzen dira lehendabiziko ikastolak, Gerra Zibilean berriz ere amatatu baziren ere.
Bizkaiari dagokionean, tarte horretan, Algorta, Bilbo, Sondika, Zornotza, Barakaldo, Elorrio, Ondarreta, Galdakao, Gernika, Trapagaran eta Durangokoa ernatu ziren. Gipuzkoan berriz, Donostia, Tolosa, Errenteria, Arrasate, Segura, Andoain, Soraluze, Irun, Oñati eta Iruran sortu ziren. Nafarroan berriz, Iruñea, Lizarra eta Elizondon gauzatu ziren estrainekoak. Araba eta Iparraldeari dagokionez, 60ko hamarkadan gauzatuko ziren lehendabizikoak.
Alta, itxaropena handia izanagatik, Gerra Zibilak guztia mututu zuen. Alabaina, «

» zela izkiriatzen du Atxak.

Geldiuneak geldiune, berriz ere hasi ziren berpizten Ikastolak han hemenka. Noski, lege araudien babesik gabe. Gizartean bezalatsu, guztia gori gorian zegoen eta ikastolen aldeko mugimenduan ere egundoko eztabaidak egon ziren jarraitu beharreko ereduaren inguruan. Adibiderako, irakaskuntzaren konfesionalitate eza eztabaidatzen da sutsuki. Klandestinoki bada, Euskal Herriko lurralde guzietaraino barreiatuko da ikastolen izpiritua, hamarkadaren bukaera baino lehen. Horrenbertzez, 1969. urtean, Gipuzkoan ibilian zeuden 55 ikastola, Bizkaian 27, Nafarrroan 2, Lapurdin 1 eta Araban ere bakarra. Urte berdinari dagokio halaber, Jesus Atxak gogoratzen duenez, «

». Horrelakoa Bilbon gertatu zen, Elkano karrikan, Resurrección Maria de Azkue Ikastolan. 1965. urtean sortua zen.
Arestian aipatu Moyano Legearen ordezkoa etorri zen urte bat mantsoago, Villar Palarisen legea alegia. Derrigorrezko eskolaratzea hamalau urteak arte hedatu zuen honek, eta eskola ttiki aunitz kolokan paratu zituen egitasmo berriak; zer erranik ez ikastolen ahulezia. Finantziazioa, Estatuaren esku-sartzea, ikastolen nortasuna, guztia izango zuten bada eztabaidatzeko. Hari honetan, euskal lurralde guztietarako Euskal Herriko Ikastolen Konfederakundea sortuko zen 1976. urtean. Urte berdinean Beasainen ospatuko zuten estreinakoz Kilometroak jaialdia. Lehendabiziko Nafarroa Oinez Altsasun burutuko zen, 1981.ean