Lau urte igaro dira,

jardunaldiak egin zirenetik. Bertan, besteak beste, J.M. Jimeno Jurioren ekarpen berri bat ezagutzeko parada izan genuen, dokumentazio ugari baliatuz, Aro Modernoan, XVI eta XVII mendeetan bereziki, Iruñean euskarak zuen estatusaren ingurukoa. Jardunaldi horietan, mahaikidea zuen katedratikoak, Jimenoren azalpena aditu ondoren,

beti ere, hauxe luzatu zion: «

». Kapelutik ez baina, artxibategitik, horixe izan du informazio iturri nagusia Artaxonakoak.
Duela bi urte, euskararen inguruko bere lan guztien monografia den «Navarra. Historia del Euskera» argitaratu zuen, karrikaratu bezain laster liburu klasikoa bihurtu zena. Gaurko honetan, eta Pamiela argitaletxearen eskutik, «Navarra, Gipuzkoa y el Euskera» izenburuko lana argitara eman du, XVIII. mendean bi lurralde horiek ezagutu zuten hizkuntz politika aztertuz. Laburki emana, Madrilgo agintea eskuratu berria zuten borbondarrek ibili zuten hizkuntz politika, eta politika hori zela kausa, Nafarroa eta Gipuzkoako estamentu ezberdinek erakutsitako jokabideak dira aztergai.
Joseba Intxaustik aintzinsolasean azaltzen duen legez, Katalunia eta Amerikan borbondarrek martxan jarri zuten hizkuntz politika aski ikertua izan da. Kataluniaren kasua dugu argigarriena, non, borbondarren etorrerarekin batera, Erdi Arotik katalanera hizkuntza zuen Administrazioan, gazteleraren sarbide etengabekorako neurriak hartu ziren. Dinastia berriaren alde jokatu zuten Hego Euskal Herriko lurraldeak ez ziren, hasmentan, politika erdirakoi horren jomuga izan, baina ezaguna denez, tankera horretako neurriak ez ziren berandutu, eta mendearen bigarren erdian, Carlos III.a (1759-1788) erregearen agintaldian bereziki, gazteleraren nagusitasuna bermatzea xede zuen hizkuntz politika martxan jarri zen.
Arestian esan bezala, Jimeno Juriok, lan honetan, aipaturiko hizkuntz politikak Gipuzkoa eta Nafarroan izan zuten eragina aztertu du, baina hori guztia abiapuntua besterik ez da, liburuan XVIII. mendeko hizkuntzaren geografia ezarri du, orain arte ontzat eman diren zenbait irakurketaren kritika eginez. Bestalde, bi lurraldetako erakundeek eta garaiko giza-talde ezberdinek hizkuntzaren inguruko neurrien aurrean hartu zuten jokabidea aztertu ditu.

Nafarroaren kasurako, eta XVIII. mendearen akaberan, hizkuntzarekiko jokabideak azterturik, Erresuma zaharra hiru

banaturik agertzen da, bat baino gehiagori ezaguna eginen zaio banaketa hori. Jimeno Juriok misto adieraz izendatzen duen lurraldea elebiduna zen osoki, eta zenbait kasutan euskal elebakartasunetik hurbil ziren herriez osaturik. Alta, hizkuntz jokabideak gazteleraren aldekoak ziren nagusiki. Konparazio baterako, Artaxonako ikerlariak Iruñeko elizbarrutiaren zerbitzura ziren eliz-hartzaileen jarrera pausatu digu. Eliz-hartzaileak herrietara eliz-epaitegia ordezkatuz joaten ziren elizgizonak ditugu. Hauena, informazio iturri fidagarria gertatu ohi da euskararen mugak ezagutzeko tenorean, izan ere, hizkuntza zen herriak sailkatzeko eratako bat, bada, herri euskaldunak eliz-hartzaile euskalduna behar zuen. Gisa horretako dokumentu bat dugu, 1778ko Nafarroako euskararen muga, historikoki, ezarri duena, eliz-hartzaile gazteleradun eta euskaradunen arteko epaiketaz ari gara.
Aingeru Irigaray zenak, aipaturiko dokumentuaren ikerketa egin zuenean, urte hartako euskararen muga ezarri zuen, beti ere, eta Jimenok lan honetan argitu digun legez, sendagile beratarrak ez zuen informazio guztia eskura izan eta horrenbeste aipatu izan den 1778ko euskararen muga berrikusteko beharra azaldu digu.
Bestaldetik, hizkuntzaren geografia bezain beste, giza-taldeen jokabideak ulertzeko guztiz baliagarriak zaizkigu Jimenoren iradokizunak, izan ere, horrenbeste aipatu izan den 1778ko muga, hizkuntzaren benetako egoera baino, eliz-hartzaile gazteleradunen nahia azaltzen digu. Azken batean, herri bat gazteleraduna kontsideratuz gero, eliz-hartzaile erdaldunen lan esparrua zabaltzen zen, eta Jimenok aztertzen dituen dokumentuetan etengabe azalduko da helburu hori, maiz askotan uneko artzapezpikuaren laguntzaz aurrera eraman zen jokabidea.

Gipuzkoa herrialdeko egoera ulertzen laguntzen duten dokumentuek ere, hizkuntz gatazka islatzen dute. Konparazio batera, Jimenok aztertzen dituen Tolosa (1717) edota Hondarribia (1777-1778) herrietan jasotako gertakariak. Gipuzkoan, eliz-hartzaile gazteleradunen sarbideari, Nafarroan baino indar handiagoz aurre egin zitzaion. Horren argigarri dugu Gipuzkoako Diputazioak 1768-1771 aroan, Iruñeko artzapezkikuaren aurrean hartutako jarrera. Garai hartan artzapezpikua zen Miranda y Argaiz, herri euskaldunetan gazteleraren sarbidea ahalbideratzen zuen

martxan jarri zuen, horren arabera, itzulpenaren laguntzaz, gazteleradunek herri euskaldunetan lan egin zezaketen. Diputazioak aurre egin zion neurriari, gainera 1771ean, Iruñeko artzapezpiku berria zen Irigoyen y Dutarik, Tolosa eta Hondarribiako artzapez-barrutiak bisitatu zituenean, euskara erabili zuen. Kronikek diotenez, herritarren oniritzia jasoz.
Artaxonarrak, eranskin gisa, ikerketa honen iturri izan diren dokumentu nagusiak bildu ditu. Horietako asko ezagunak, baina berrirakurketa baten premia zutenak, beste batzuk, aldiz, guztiz ezezagunak, orduko giroaz argitasun ugari damaigutenak.
Anitzen irudiz, hizkuntz politikarenak afera berria dirudi, mende honetakoa, eta zenbait kasutan azken hamarkadetako gertakizun gisa azaltzen digute. Historiari balio gutxi eman izan zaio, bizi den uneak mugatzen du dena, perspektibarik gabeko irakurketa horiena. Hizkuntz gatazkarena ez da kontu berria, horren ukapena duzu frogarik argiena