"Gutxirekin engainatzen gaituzte, errazegi konformatzen gara".
Euskal kulturaren eta abertzaletasunaren aita-pontekoa dugu Martin Ugalde. Mutikotan euskal pizkundearen beroa bizi izana, gerra izan zen trajedia sufritua, gerra osteko euskal gizartearen drama bertan ikusia, Ameriketako atzerria ezagutu eta hartan aurrera aterea, frankismoaren azken urteetan Iparraldea zen behatoki apartean lan egina, Estatutuarekin eta Jaurlaritzarekin konprometitua, «Euskaldunon Egunkaria» aurrera ateratzeko nekeek markatua... lanean topatu dugu Hondarribian.
Caracasen Lopez Mendizabalen hiztegi ttikiaren laguntzarekin idatzi nituen «Iltzalleak», «Ama gaxo» antzerkia eta «Umeentzako kontuak». Haurrak ere gurekin Venezuelan ari ziren ikasten eta haien euskara zaindu beharra neukan: «Aita, non dira ipuinak guk irakurtzeko?» galdetzen zuten. Emazteari han erakutsi nion euskaraz, haurrak han egin genituen euskaldun.
Honantza etorrita, hamar urte pasatu nituen euskaraz literaturarik egin gabe: ez nuen edonola idatzi nahi. Baina izango dira hamabi-hamalau urte euskaraz bakarrik idazten dudala.
Eragina behar du euskarak gizartean, prestigioa. Euskararen zaindaririk handiena Arartekoak behar luke izan, eta Arartekoak euskaraz ez badaki, zertan ari gara? Ez dut ulertzen nola eman dion botoa EAJk, nola ez diren konturatzen sinbolo batek duen garrantziaz. Baldintza horietan euskara asko maitatu behar duzu jarraitzeko. Guk etxean ikasi dugu, baina eskolan ikasten ari diren gazte hauek guztiekeuskaraz bizitzeko dentsitate bat nabaritu behar dute.
Egin banuen egin nuen. Nemesio Etxanizek ikusten ninduen bakoitzean esaten zidan: «Ai, Martin, harrapatu zaituzte!». Eusko Alderdi Jeltzalean jendeak hala pentsatzen zuen, hizki hori ETAren maltzurkeria zelakoan. Baina begira gauzak nola diren, Nemesiok berak zuzentzen zizkidan hasieran artikuluak, h-ak beren lekuetan ongi ipintzeko, «baina ez esan inori, e?» esaten zidan.
Garai gogorra izan zen. Telefonotik deitzen zizun batek: «Hor bizi al da h-rekin idazten duen hori?» eta zuk «zu nor zara?» eta berak «ez dizu inporta, komunista bat zara zu!». Gutunak ere jasotzen nituen «Uhghahlhdheh» idatzita... Hainbeste urte kanpoan pasatuta herrira itzuli eta halako giroarekin topo egitea, alderdi barruan bertan... pentsa zer gogo ematen zizun lan egiteko.
Agirre batek edo Leizaolak berak, beste indar bat zuten. Agirrek gerra denboran bederatzi hilabetetan egin zituenak egiteko karakterra behar zuen. Orain indarra falta dugu. Eta oso gutxirekin konformatzen gara. Denbora luzez egon gara ezer gabe eta orain oso gutxirekin engainatzen gaituzte.
Ajuriagerra aipatu behar da. Gizon argia, gogorra, bere buruarekin bezala besteekin oso gogorra. Irujo gela batean itxita eduki zuen, Madrilen ministro izatea onartu zuen arte. Baina bihotz handikoa. Erresistentzia berak antolatu zuen. Berak esan zidan: «Kristaudemokraziak gero eta gutxiago konbentzitzen nau _oso ahulak ikusten zituen, batez ere arazo sozialean_ baina Europako politikan gure bidea hori da». Aukera horrek eta Agirreren itzalak eman zion Euskal Herriari bere indarrez ez zeukan garrantzia nazioarte mailan.
Ezin ditut ahaztu Doroteo Ziaurriz, EAJko lehendakari izana, gizon maitagarria. Javier Landaburu arabarra oso gizon argia zen, bera zen gure itxaropena Agirre falta zenerako, baina oso goiz hil zen. Eta Jesus Mari Leizaola: gertutik ezagutu nuen, lau urtez bere kontseilari izanik. Gizon zintzoa, euskaltzale fina eta asko idatzi zuena.
Santi Brouard 1973an ezagutu nuen, Iparraldean. Kalitate handiko gizona, formala, eta gure familiako sendagilea izan zen. Ezagutu eta berehala etorri zitzaidan Eusko Jaurlaritzarekin interlokuzio baten bila. Telesforo Monzon ongi ezagutu nuen, eta beti esaten dut bi Monzon ezagutu ditudala.
Gehien gogoratzen dudana Peixoto da, gure etxean hainbestetan egona, bera eta bere haurrak. Peixotok egindako eskultura bat erakutsi nion Oteizari eta izugarri ona zela esan zidan.
ETAk Carrero Blanco hil zuenean Leizaolak esan eta egunkari frantsesek argitaratu zuten ez zirela euskaldunak izan haren egileak. Han joan behar izan genuen elkarrekin Parisa, Txomin eta abarrekin, Leizaolarengana, «hemen daude hauek, eta beraiek diote ETAkoek hil dutela Carrero».
Baina itxaropen apur hau desegin zait ikusi dudanean gure Jaurlaritzako Barne Sailak eman duen jokorako baimena Elkarri-k jaso duela. Nire ustez Elkarri-k zuen bere independentzia galtzen du, ez nik susmorik daukadalako, baizik eta susmoa sortzeko bidea delako, horretaz baliatu nahi duen edonorentzat. Aitzakibide errazegia da, eta Elkarri-k ez du horrelakorik merezi.
Burura berehala etorri zaidana zera izan da: kalte hori desegin lezaketela, jokorako baimen hori berehala Elkarri-k gutxituentzako utziko balu. Denok aberastuko gintuzke horrek. Lanerako bide bat aurkitu behar da, baina ez hori.
Aita alderdiko zinegotzi egin zuten. Gerratean, Bilbon eta Bartzelonan udaleko lanetan ibili zen andoaindarrei laguntzen, Kataluniatik mendiz Frantziara pasatu arte. Gero haren Venezuelako bidea hartu genuen amak eta bi anaiok, eta Eusko Etxean egin nituen Eusko Gaztediko eta EAJko lanak eten gabe, lantoki guztietan, hogeita bi urtez.
Sabinen ideariuma zerbitzeagatik itzuli nintzen Euskal Herrira 1969an eta miresten nuen Juan Ajuriagerraren taldean bere esanetara jarri nintzen lanean, Leizaola jaunaren gobernuan EAJ ordezkatzen lau urte egin nituen arte, azkeneko hirurak Donibanen eta Parisen. Hor egin nituen gero, eta nire gogoz, alderdikidetzako lanak, alderdiaren etena etorri zen arte. Gero, kontzientzian erabaki nuen EAn geratzea.
Zatituta gaude gutxi garen abertzaleak. Baina denok gara, askotan bestela uste badugu ere Sabino Aranaren zordun, honen ametsetatik gatoz. Batzuk ausartago, ezkerrerago, besteak lehengo praktikei lotuago, baina denok gatoz iturri beretik eta independentziara goaz. Ez dugu honezkero gure adinekoek abertzaletasuna bakean sentitzerik izango. Gure ondorengoek agian, ziur asko!