J.M.Lekuona: "Hemengo progresoa, asko eta asko itzulpenetik egin da"

Juan Mari Lekuona, Itzultzaile Elkarteko lehendakaria eta bertsogintzan sartua dagoenari elkarrizketa
Juan Mari Lekuona
J.M.Lekuona: "Hemengo progresoa, asko eta asko itzulpenetik egin da"
Juan Mari Lekuona, oiartzuarra, Lekuona zaharraren iloba, bertsolaritza mundutik dugu ezaguna batik bat. Halere irakasle bezala ezagutu eta maitatzen ikasi dugunok jakin ere badakigu alor hori zein inportantea den beretzat, gaur egun EUTGn baino ari ez delarik. Sortu berri den Itultzaileen Elkartean ere lehendakari izendatu berri dute, urte askotado lan ezkutu eta isilaren aldarrikapen gisa. Poeta ere bada Juan Mari, eta hizketarako erabiltzen duen moduan bada horren zantzurik. Donostiako Seminarioan errezibitu gintuen
GALDERA: Lekuona zaharrarekin konparatuz, zu beti Lekuona 'gaztea' izan zara. Halere, hainbestekoa ere ez da. Bizitzan atzera begiratzeko ordua helduko zitzaizun dagoeneko.
ERANTZUNA: Hirurogei urte egingo ditut aurten, eta noski badela atzera begiratzeko garaia, aurrera baino gehiago, agian. Nire biritzaz zer esan? Aldaketa haundiak eta asko izan dituen bizitza izan da: gerra ezagutu dugu, gerraondoa ere bai, eta gerraondotik ondorengo piztuera ere... hori kultura aldetik. Eliz aldetik ikusten hasten bazara, ni Kontzilio aurrekoa naiz eta geroztik Kontzilio ondorengo aldaketa guztiak etorri dira. Aldaketa ugariek markatu dute nire bizitza, nire egoerari buruz eta baita nire lanari buruz ere. Nik uste dut azken urte honetan zentratu naizela piska bat zereginean, batez ere irakaskuntzan. Irakaskuntzan eta unibertsitatean ibiltzeak idaztea eskatzen du -nik lan asko egin dut herriz herri urte askotan baina ezer idatzi gabe–, eta horrexegatik azken urteak interesanteak izan dira niretzat, zerbait idatzi dudalako.
Literaturaren Bi Alor Berezituak
GALDERA: Zu oso gizon polifazetikoa zara: bertso-ikerlea, poeta, irakaslea, itzultzailea... Zein da ofizio horietatik zure berezkoena?
ERANTZUNA: Ni beti literaturan ibiltzen naiz, handik edo hemendik baina beti inguru horretan. Beraz, hortik ez naiz ateratzen. Bi dira, noski, alorrak, beti ere literaturaren barruan: kreazio lana eta irakaskuntza edo azterketa lana. Une honetan, ahozko literaturaren edo herri poesiaren teknikaz ari naiz eta hurrengo liburuak horretaz ihardungo du, eta bestetik poema batzu egiten ari naiz, baina beti bi helburu horietan, alde batetik kreazio lana eta bestetik azterketa.
GALDERA: Has gaitezen bertso munduarekin. Nola hasi zinen bertso giroan sartzen? Osabaren bitartez beharbada?
ERANTZUNA: Gerraurretiko girorik ez dut nik ezagutu, baina gerra pasa eta berehala Uztapide eta Basarri hasi ziren–Txapelketak baino askoz ere lehenago–, eta hor sortu zen piska bat zaletasuna. Gainera, Basarri Oiartzunen egon zen Batallón de Trabajadores delakoetan, eta Basarri itzal haundiko gizona zen. Orduan, Basarriren saioak entzun, ikasi eta hortik dator piska bat. Gero, etxean ere, osabarekin eta, ahozko literaturaren gai hori beti oso agerian egon da. Azkenik, niretzat pertsonalki bultzada haundia suposatu duena Euskaltzaindia izan da. Alegia, Euskaltzaindiako batzarretan izendatu ninduten akademian bertsolaritza alorraren lanetarako. Txapelketetako azpiegitura osatzen jarri ninduten, gaiak jarri, juradoak egin, eta horrek ekarri dit batez ere bertso munduan murgildua egotea. Alderdi hori Euskaltzaindiari zor diot.
Balada Eta Erromantzeetara Lerraturik
GALDERA: Zaletasunetik ikerketara, dena dela, tarte haundia egongo da, ezta?
ERANTZUNA: Ikerketaren alderdia, osabarengandik datorkidan gauza da. 62an egin nuen lehenengo ikerketa lana, Euskaltzaindiako sarrerako hitzaldia sarrera.
GALDERA: Badirudi bertsolaritza inguruko azterketa nahiko motel dabilela.
ERANTZUNA: Ez dut uste. Gaur ikertzaile berriak datoz, metodo berriak. Neronek ere, bertsolaritza aztertzen segitzen dut. Ez naiz plazatan ibiltzen, ez hizlari, ez gai-jartzaile eta ez jurado. Eskolan bertsolaritza ematen dut, eta eskolak eskatzen duena eman ahal izateko, azterketak egiten ditut orain ere. Bestetik, ikusten dut martxa ona daukala bertsolaritzak, azpiegutura asko indartu dela, asko zabaldu dela, jende asko sartu da, eta beste aldetik ere, ahozko literaturak zenbait alderdi abandonatuak dauzka. Bertsolaritza aski hornitua dagoenez, beste alor batzutara lerratzea nahiago dut, baladak, erromantzeak, e.a.
Plazatik Urrun, Ezin Bertsorik Ikertu
GALDERA: Tradizionalki ere, jende gutxi izan zarete bertsolaritzaz eta, arduratu izan zaretenak.
ERANTZUNA: Guk suerte ikaragarria Aita Zavalarekin eduki dugu. Bertsolaritzaren corpusa egin duen gizona da, eta honekin mundu bat salbatu du. Ez dugu sekula eskertuko Euskal Herrian horrek egin duen lana, eta oraindik ere egingo duena. Gero ikertzaile berriagoak etorri dira, Amuriza bera, edo Dorronsoro, eta lehengo zaharrak ere ahaztu gabe, Onaindia edo Laffite... Bertsolaritza beti herriak eskatu egiten du, eta hori zerbitzen duen jendea beti egon da. Guk mementu batean bete dugu alderdi hori. Gauza asko dago aztertzeko bertsolaritza inguruan, eta berriak ere etorriko dira. Horrek jarraitu behar du, eta ahal bada hausturarik gabe eraman behar da.
GALDERA: Bertsolaritzaren ekintza alde batera uztea zergatik izan zen? Azken Txapelketa Nagusiko tirabirengatik?
ERANTZUNA: Bai eta ez. Alde batetik hori, baina bestetik zerbaitetan serio aritzen bazara, beste gauza batzu bazter batera uztea eskatzen dizu, eta ni serio irakaskuntzan nabil. Gainera, bertso-munduan lan egin nahi baduzu gertutik segitzea eskatzen dizu, bertan egon beharra daukazu, saioak segituz etabar. Niri zaila egiten zait igandea heldu eta bertsolariak dauden tokira joan ahal izatea. Horregatik izan da, batez ere.
27 Urte Irakaskuntzan
GALDERA: Zure erantzun horrek zure beste alor nagusi bat ikutzeko aukera ematen digu: irakaskuntza. Agian ez oso ezaguna, baina zure bizitzan inportantzia haundia eduki duena.
ERANTZUNA: Badira hogeitagehiago urte horretan ari naizela, 1960 urteaz geroz horretan ari gara, eta beraz inportantea da, ez dago dudarik; gazte asko ezagutzen duzu, eta bestetik gainera gustatu egiten zait. Nire kultur lana mugatzen denean, beti bertsolaritza aipatzen da, baina nik ordu gehienak irakaskuntzan sartu ditut.
GALDERA: Poeta bezala ere kontsideratua izan zara. Poesia asko idatzi duzu bizitzan zehar.
ERANTZUNA: Nik poesia asko ez dut sekula idatzi. Baina ez dut, ordea, behin ere utzi. Lehenengo poesia idatzi nuela urte asko dira, eta oraindik ere segitu egiten dut. Denok ez dugu lan-sistema bera. Ikusten duzu adibidez Iratzeder bat, prozesu bat daukana, eta etengabe idazten duena, aldi oroz poemak argitaratzen ditu, eta ia egunero idazten du zerbait. Bere sistema da. Nik tarteka idazten dut, batez ere ikusten dudanean estiloan zerbait berritu naizela, eta orduan idatzi. Ez dakit failoa den ala ez. Nik uste dut gizonak aldetu behar duela, eta idazteko estiloak ere bai, eta tematikak, zerbait berririk egongo bada. Orduan, neure buruari lau edo bost urteko epea ematen diot eta berriz hasten naiz idazten. Poema bat usmatzea zer izan litekeen gauza bat da, gero idazten hastea beste bat, eta azkenik asmatzea oso oso zaila izaten da. Usmatzetik asmatzera prozesu luze bat dago, eta behin asmatuz gero errezago da. Orain ere horretan segitzen dut, baina inongo metarik gabe, usmatzetik asmatzera ez bainaiz oraindik pasa.
Larunbat Eta Bakantzetan Idatzi Beharra
GALDERA: Egia da zure poesiaren gainbegirada eginez, liburu batetik bestera izugarrizko aldaketak daudela, oso tarte haundiak bata eta bestearen artean.
ERANTZUNA: Bai, guztiz aldatzen dira. Ez zait gustatzen errepikatzea. Ikusten badut lehengoaz gauza berak esaten nituela, ez ditut idazten. Zerbait berria aurkitu behar diet, bestela ez du alizienterik niretzat. Epe bat eman behar diozu zure buruari piska bat aldatzeko, eta geroago idatzi. Niretzat hori ez da inspirazioa, niretzat idaztea lana da, inbestigazioa, eta planteamendua, eta dauden prolemak soluzionatzen saiatu... Gero ere komentzitua nago edadea joan ahalean minberatasuna galtzen dela, eta orduan sentiberatasuna galdu ordez teknika jarri behar duzu, esperientzia, eskola. Artisautza ofizioa jartzea da, eta gero sentsibilitatea agertzen da. Lehen planoan artista, kreatzailea agertzen da, eta bigarrenean pertsona.
Gero ere gurean badakizu zer gertatzen den? Guk profesionaltasunik ez daukagu, beti larunbatetan edo bakantzetan idazten ibili behar izaten dugu. Oporrak datozenean, orduan zerbait. Eta hori ez da ona, agian atzerapen ikaragarria da, baina guretzat ez dago beste biderik.
Poesian Buruaren Jabe Izatearen Bila
GALDERA: Trajektoria luze horretan, zein eboluzio jasan du zure poesiak?
ERANTZUNA: Lehenengo aldi batetan, ni ez nintzen neure buruaren jabe egin, ez nintzen independiente izan nire poesian. Seguru aski neure buruaren jabe «Hondarren idatzia» liburuarekin egin nintzen. Lehenengo aldi horretan, beraz, Lizardi eta Lauaxetaren influentzia zegoen, nahiz eta beti esan izan dudan Orixe izan dela niretzat alfabetatze bidea. 1966 arteko poemak hortxe sartuko lirateke. Gero Añorgan parrokia batetan egon nintzen, eta utzi egin nuen poesia. Orduan beste elemendu berria sortu zen. Poesia intimista egiten zen garai hartan, eta ni konturatzen nintzen munduak edo bizitzak agian beste zerbait eskatzen zuela, poesia sozialagoa. Esperientzia soziala izaten zen jendearena. 1964-5ean Arestik "Harri eta Herri" atera zuenean, konturatu nintzen poesia soziala poesia bat ere badela, errealitatearekin konpromezu bat duena. Orduan hemen oso modan zeuden ere gai existentzialak, eta nahasketa horrekin sortu zen «Mindura gaur», ziklostilean aterata. 1968an borroka armatua dator, eta errepresioa ondoren. Orduan poesia sozialak porrot egiten du. Eboluzioa eman zen poesian, engaiatua bai, baina espresio kriptikoago batetara, azpitik gehiago dabilena, sinbolismora edo surrealismora joaz.
Existentzialismoak eta poesia sozialak krisia izan zuten nigan, eta porrot egin ondoren konturatu nintzen pertsonak bazituela beste dimentsio batzu, askoz ere orokorragoak. Eta planteatu beharrean gizonak onak/txarrak, fidelak/ez-fidelak, esplotatzaileak/esplotatuak, etabar, gizonak bazituela beste dimentsio batzu. Poesia engaiatua eta soziala alde batetara utziz, gizonaren dimentsio elementalak aztertzera jo nuen: bizia, lurra, sua, ura, eguratsa... gizon baten bila, guztion denominadore komun baten bila, eta hori sinbolikoki emanez.
Metafora Irrazionalen Beharra
GALDERA: Horretatik iristen gara zure azken poesi liburura, ezta? «Ilargiaren eskolan» etorriko litzateke ondotik.
ERANTZUNA: Azken liburuan beste eboluzioa eman zen; frankismoa bukatuta, eta engalamendu behar hori ere zabaldu zenean. Esan behar hori, eta herriak eskatzen zuen zera hori bukatu egin zen. Orduan hasi nintzen poesia formalistagoa eta intimistegoa egiten. Zeharo formalista baina piska bat gizonaren dimentsio barrukoago horiek memituz. Inbestigazio estetikoa da, baina forma estetikoek ispilatzen duten barrunbea hitzen bidez kanpora ateratzen duena. Memoria kolektiboak ematen dizkidan errekurtsoen bidez adierazia.
Aipatu beharreko puntua metaforarekiko kezka da. Metafora gutxiegi egin da gure artean. Edo hobe esanda, gure artean metaforek izan dute nolabaiteko tradizioa, baina beti metafora arrazionalen bidetik, inoiz ez metafora irrazionalen bidetik. Eta poesia modernoak zerbait ekarri badu, horixe izan da: irrazionaltasuna. Alde horretatik, iruditeria irrazionalaren bidetik sakontzen ibili naiz azken aldian, eta banabil gaur egun ere.
Plataformakoa Ez Den Gizona
GALDERA: Zu, bestela, irakurle bezala nolakoa zara?
ERANTZUNA: Literatura nik ez dut asko irakurtzen. Narratiba gustatzen zait, poesia ere bai. Poesia irakurtzeko autore gustokoak hartzen ditut, nahiko irakurle fierra naiz, autorea gustokoa dudanean irakurtzen dut, eta aztertu.
GALDERA: Mugimendu literarioetatik aparte antzean ibili zara beti, ezta?
ERANTZUNA: Sekula ez naiz izan plataformako gizona. Plataforma batetan sartzea beti oso zaila izan da guretzat. Seguru aski gauza pertsonala da. Orain bai, hemen egin izan dena plataformei esker egiten da, nahitaezkoa da, baina tertulia literarioetan edo, ez dut nik gehiegi aurkitzen. Autore edo pertsona jakinekin bai, jendearekin harreman haundia daukat. Segitzen dut, beraz, ez plataformatik, baina kontaktu pertsonaletik asko. Neure burua oso sartua ikusten dut, baina ez tertulia batetakoa, edo editoriale batetakoa, edo aldizkari batetakoa, naizelako.
Beste Kulturekiko Erkaketa
GALDERA: Itzultzaileen Elkarte sortu berrian lehendakari izendatu zintuzten. Zer izan da zuretzat itzulpena?
ERANTZUNA: Itzulpena oso inportantea izan da, ez bakarrik niretzat, Euskal Herriaren historia osoan ere. Hemen egin den progresoa, eta egin den homologazioa, asko eta asko itzulpenetik egin da. Ez itzulpena itsu-itsuan, datorren bezala, baina beste kulturekin konparatze eta erkatze hori ezinbestekoa zaigu. Besteen aportazioak onartzea oso inportantea izan da guretzat. Euskal poeta izatea eta euskal literaturan aritzea, erdera edo frantsesa ezagutzen ez bada, zaila da, ezinezkoa esango nuke. Dialektika hori gure hizkuntzarena berarena da, bere kondizionamenduetan dago. Eta ez dut elebitasun aldetik enfokatzen, kultura unibertsalaren aldetik baino. Beste herrietan ere berdin gertatzen da. Itzulpena oso balioztatua dago mundu osoan. Italian edo Suezian pagatu egiten dizute itzulpena egiteagatik, garrantziaz jabetu direlako. Hemen ez dakit horretaz jabetzera heldu garen.
JOSU LANDA
47-51

GaiezKulturaItzulpenginItzultzaile
PertsonaiazLEKUONA5
EgileezLANDA2Kultura