Kirmen Uriberen Elkarrekin esnatzeko ordua (Susa, 2016) kronika-eleberrian dago oinarrituta Karmele pelikula, eta liburuek, liburuko istorioek, pantaila handian luzitu dezakete, baina eleberria osorik pantailara eramatea ez da zertan egokiena izan. Zeren, liburua irakurri duenak badaki: mardula da istorioa. Jakina, ezin da gutxiago espero, 1927tik 1979ra makina esperientzia bizi izan zituztelako Karmele Urresti eta Txomin Letamendi abertzaleek: Bigarren Errepublika garaitik hasita, Gerra Zibiletik ihes egin eta Frantzian erbesteratu ziren gero, eta Bigarren Mundu Gerran, naziak Parisera heldu zirenean, handik hanka egin zuten, Venezuelan erbesteratzeko. Agirre lehendakariaren ingurumarian mugitu ziren han, eta atzera etxera itzuli azkenean, Euskal Herriaren alde bertatik bertara borrokatzera.
Bide batez, parentesia. Filmak ez duenez spoilerrik, esango dut: Letamendi hil egin zuten frankistek, torturen eraginez. Datorren abenduaren 20an beteko dira 75 urte gertatu zenetik.
Ia bi ordu irauten dituen pelikulak gertakizun eta lokalizazio horiek eta gehiago jaso ditu. Kontakizun bizia izan dela ez da dudarik; leku bakoitzean ez dute denbora gehiegirik igarotzen. Eta horrek badu alde txarrik: trama garatzea konplikatu dezake. Halaxe izan dela iruditu zait. Zuku gehiago atera ahal zitzaion, esaterako, Venezuelan ezagutuko duten Espainia frankistako enbaxadore Jose Antonio Sangronizi. Tipoa esklabista eta diamanteen kontrabandista izan zen Caracasen eta oro har Hego Amerikan, naziekin kolaboratu zuena.
Filmaren alde nabarmentzeko, musikaren presentzia. Istorioa arintzeko balio du nagusiki. Nabarmena da filmaren lehen partean, eta lotura du horrek protagonistek aldi horretan bizi duten esperantza aroarekin: Frantzian dabiltza biran, koru-musikan eta dantzan, baina badute esperantzarik Bigarren Mundu Gerrarekin, aliatuek irabaziz gero, Franco erortzea posible zelako Espainian, betiere AEBen laguntzarekin. Baina, historiak erakutsi duenez, denborarekin AEBek Francorekin harremanak ontzen dituzte, komunismoaren beldurrez. Tira, sentsazioa izan dut filmean dezente gehiago landu zitekeela politikaren eta geopolitikaren alderdi hori. Edota zergatik erbesteratzen diren Venezuelan. Musika, aipaturiko itxaropen izpiak galtzen joan ahala, isiltzen eta iluntzen joaten da.
Azken puntu bat. Euskarazaleentzat, garbizaleentzat baino gehiago euskalkizaleentzat, film apur bat bitxia suerta daiteke: Karmele (Jone Laspiur), ondarrutarra izanik –liburuan bederen–, Eibar, Bergara edo bueltako horretako euskalkian mintzo da. Arazorik ez dut izan horrekin, baina aldamenekoari kirrinka egin dio eta, fondo-fondoan, ulertzen dut zergatik. Debate filologikoa zabalik da. Niri, halakoetan, Koldo Almandozek Klaketa bideopodcastean eginiko adierazpenak etorri ohi zaizkit gogora: inork ez diola aktore estatubatuar bati kritikatzen Texaseko azentuarekin egiten duen ala ez, eta, fokua Ondarroara ekarrita, Ondarroan bizi den orok ez duela bizitza Ondarroan egiten, eta inguruko euskalkiek zipriztintzen dutela. Tira, kontu gehiago ere esaten ditu Almandozek; EiTBren Guau plataforman ikusgai, 12:30etik aurrera gutxi gorabehera.
Baina ez geratu azken puntuarekin, zeren hau ez da Bizkarsoro: euskararen zapalkuntzak ez du horrenbesteko presentzia istorioan. Gehiago da garai haren erretratua. Eta norbaitek Asier Altuna zuzendariaren iritzia jakin nahi badu, itxaron ditzala bi aste eta ARGIAn irakurriko du.